Instrumenty finansowe – czym są i jakie są ich rodzaje?

Instrumentów finansowych jest wiele, ale każde z nich może pomóc inwestorom osiągnąć zysk, ale również doprowadzić ich do straty kapitały. Jak pozwalają one osiągać zyski, zarządzać ryzykiem oraz optymalizować portfele inwestycyjne?

Z tego artykułu dowiesz się:

• Czym są instrumenty finansowe?
• Jakie są cechy charakterystyczne instrumentów finansowych?
• Jakie są rodzaje instrumentów finansowych?
• Jaka jest rola instrumentów finansowych?

Instrumenty finansowe – definicja

Instrumenty finansowe to różnorodne narzędzia służące do zarządzania pieniędzmi, kapitałem i ryzykiem w gospodarce. Są to umowy między dwiema stronami, dotyczące przyszłych przepływów finansowych lub innych wartości ekonomicznych. Podstawowe rodzaje instrumentów finansowych można podzielić na dwie główne kategorie: instrumenty dłużne i instrumenty kapitałowe^{[1] [2]}.

Instrumenty finansowe to umowy prawne, reprezentujące wartość ekonomiczną, które umożliwiają przeprowadzanie transakcji finansowych oraz zarządzanie ryzykiem.

Definicja instrumentów finansowych

Historia instrumentów finansowych jest powiązana z ewolucją handlu i gospodarki. Pierwsze formy tych narzędzi pojawiły się już w starożytnych cywilizacjach, takich jak Mezopotamia, gdzie używano glinianych tabliczek do rejestrowania transakcji dłużnych. W starożytnej Grecji i Rzymie rozwinięto bardziej złożone systemy kredytowe oraz pierwsze formy firm wspólnych, przypominające współczesne spółki akcyjne^{[3] [4]}.

Średniowiecze przyniosło dalszy rozwój instrumentów finansowych w Europie, gdzie rozkwitły praktyki bankowe, szczególnie we Włoszech, gdzie powstały pierwsze banki. Tam też narodziło się pojęcie współczesnych obligacji i pierwszych form papierów wartościowych, służących do finansowania miast-państw oraz różnych przedsięwzięć^{[5] [6]}.

W renesansie rynki kapitałowe intensywnie się rozwijały, zwłaszcza w północnej Europie, gdzie popularny stał się handel akcjami kompanii dalekomorskich, takich jak Holenderska Kompania Wschodnioindyjska – działały one podobnie do współczesnych spółek akcyjnych, a więc emitowały akcje i obligacje w celu finansowania ekspansji handlowej^[7].

Rozwój nowoczesnych rynków finansowych rozpoczął się w XVII i XVIII wieku, kiedy to w Londynie i Paryżu założono pierwsze giełdy papierów wartościowych. Na nich zaczęto handlować różnorodnymi instrumentami finansowymi, w tym nowymi formami obligacji i akcji. Z kolei XIX wiek przyniósł przemysłową rewolucję, która znacznie zwiększyła potrzebę kapitału i doprowadziła do powstania nowych instrumentów, takich jak obligacje korporacyjne i rządowe, które umożliwiały finansowanie dużych projektów infrastrukturalnych i przemysłowych^[8].

W XX wieku, wraz z rozwojem i wzrostem skomplikowania rynków finansowych, pojawiły się zaawansowane instrumenty pochodne, takie jak opcje, kontrakty futures i swap. Umożliwiły one inwestorom zarządzanie ryzykiem na niespotykaną dotąd skalę, a także otworzyły nowe możliwości spekulacji.

Cechy charakterystyczne instrumentów finansowych

Instrumenty finansowe charakteryzują się następującymi cechami:

• Płynność odnosi się do łatwości, z jaką instrument finansowy może być zamieniony na gotówkę bez znaczącego wpływu na jego cenę. Instrumenty o wysokiej płynności, takie jak akcje notowane na głównych giełdach, można łatwo kupować i sprzedawać. Niską płynność mają instrumenty bardziej niszowe, jak niektóre obligacje korporacyjne czy derywaty.
• Zwrot z inwestycji (ROI) odnosi się do potencjalnych korzyści ekonomicznych, płynących z posiadania danego instrumentu. Zwrot może przyjmować formę dywidend (dla akcji), odsetek (dla obligacji) lub zysków kapitałowych ze sprzedaży instrumentu po cenie wyższej niż zakup.
• Każdy instrument finansowy niesie ze sobą określone ryzyko. Może ono dotyczyć wahań cen (ryzyko rynkowe), niewypłacalności emitenta (ryzyko kredytowe) lub zmian stóp procentowych (ryzyko stopy procentowej).
• Instrumenty finansowe są przedmiotem regulacji prawnych, które mają chronić inwestorów, zapewniać przejrzystość rynku i ograniczać ryzyko systemowe.
• Niektóre instrumenty, takie jak instrumenty pochodne (opcje, futures, swap), mogą być bardzo złożone, wymagające od inwestorów i ich doradców specjalistycznej wiedzy do zrozumienia i efektywnego wykorzystania.
• Instrumenty finansowe można klasyfikować do różnych klas aktywów, takich jak akcje, obligacje, instrumenty pochodne czy towary. Każda klasa ma swoje własne charakterystyczne cechy ryzyka i zwrotu.
• Ceny i wartość instrumentów finansowych mogą być wrażliwe na zmiany w gospodarce, polityce, stawki procentowe, zmiany w prawodawstwie i inne czynniki zewnętrzne.
• Wiele instrumentów finansowych, takich jak obligacje i akcje, generuje przepływy pieniężne dla ich posiadaczy. Przepływy te mogą być ustalane w formie stałych płatności (odsetki od obligacji) lub zmiennych (dywidendy od akcji).

Rodzaje instrumentów finansowych

W polskim prawie dotyczącym rynku finansowego obowiązuje podział instrumentów finansowych, wynikający z unijnej dyrektywy w sprawie instrumentów finansowych^[9] oraz polskiej ustawy o obrocie instrumentami finansowymi^[10]. W myśl tych aktów prawnych instrumenty finansowe dzieli się na:

• Papiery wartościowe to instrumenty finansowe, które można kupować i sprzedawać na rynku kapitałowym, co jest regulowane przez odpowiednie organy nadzorcze (w Polsce będzie to Komisja Nadzoru Finansowego) i zgodnie z prawem dotyczącym papierów wartościowych. Zazwyczaj są to dobrze zdefiniowane produkty inwestycyjne o standardowej formie, kupowane i sprzedawane na publicznych rynkach. Obejmują akcje, obligacje jednostki funduszy inwestycyjnych oraz certyfikaty inwestycyjne i derywaty.
• Instrumenty finansowe niebędące papierami wartościowymi często są bardziej zindywidualizowane i mogą być mniej transparentne niż papiery wartościowe. Nie są zazwyczaj przedmiotem tak rygorystycznych regulacji prawnych, co papiery wartościowe, co wpływa na ich płynność i ryzyko. Obejmują kontrakty forward, umowy swapowe, ubezpieczenia, pożyczki, instrumenty pochodne niestandardowe.

Powyższy podział nie zmieniają faktu, że instrumenty finansowe najczęściej dzieli się na następujące rodzaje:

Instrumenty dłużne

Instrumenty dłużne są formą pożyczki udzielanej przez inwestora emitentowi. Emitent zobowiązuje się do zwrotu pożyczonej kwoty w określonym terminie wraz z ustalonymi odsetkami. Jest to popularny sposób na pozyskiwanie środków przez firmy, rządy czy inne organizacje. Wyróżnia się następujące rodzaje instrumentów dłużnych:

• Obligacje rządowe są emitowane przez rząd w celu finansowania działań państwa, takich jak inwestycje infrastrukturalne czy bieżące wydatki. Uważa się je za jedne z najbezpieczniejszych inwestycji dłużnych, choć często oferują niższe stopy zwrotu, co odzwierciedla ich niskie ryzyko.
• Obligacje korporacyjne emitują przedsiębiorstwa potrzebujące kapitału na rozwój lub inne cele korporacyjne. Zazwyczaj oferują wyższe stopy procentowe niż obligacje rządowe, co odzwierciedla wyższe ryzyko związane z możliwością niewypłacalności emitenta.
• Obligacje komunalne to instrumenty dłużne emitowane przez lokalne jednostki administracyjne (np. miasta, gminy), często w celu finansowania projektów publicznych takich jak szkoły, drogi czy szpitale. Mogą oferować korzyści podatkowe dla inwestorów, w zależności od przepisów lokalnych i krajowych.
• Bony skarbowe to krótkoterminowe instrumenty dłużne emitowane przez rząd, zazwyczaj z okresem zapadalności poniżej roku. Służą do zarządzania krótkoterminowymi potrzebami finansowymi i uważa się je za bardzo bezpieczne inwestycje.
• Certyfikaty depozytowe (CD) to depozyty terminowe oferowane przez banki, które płacą określone odsetki za depozyt zablokowany na ustalony okres. Są zabezpieczone przez bank, który je emituje, i często ubezpieczone przez rządowe systemy gwarancji depozytów.
• Papiery komercyjne to krótkoterminowe instrumenty dłużne wykorzystywane przez firmy do finansowania bieżącej działalności operacyjnej, takiej jak zarządzanie zapasami czy wypłaty dla dostawców. Zazwyczaj mają krótki okres zapadalności, często krótszy niż 270 dni.
• Obligacje zerokuponowe to specjalny rodzaj obligacji, który nie wypłaca odsetek (kuponów) w trakcie trwania, ale jest sprzedawany po cenie niższej niż jego wartość nominalna i jest wykupywany po wartości nominalnej na koniec okresu. Różnica między ceną zakupu a wartością nominalną stanowi zysk inwestora.

Instrumenty kapitałowe

Instrumenty kapitałowe dają ich posiadaczom udział w kapitale spółki. Inwestorzy, kupując akcje, stają się częściowymi właścicielami firmy i mają prawo do udziału w jej zyskach oraz, w zależności od rodzaju akcji, do głosu na zgromadzeniu wspólników. Do instrumentów kapitałowych zalicza się m.in.:

• Akcje zwykłe to najbardziej powszechny rodzaj akcji. Posiadacze akcji zwykłych mają prawo do dywidendy, która zależy od zysków spółki, oraz prawo do głosu na walnym zgromadzeniu akcjonariuszy. Ich zysk zależy również od wzrostu wartości akcji na rynku. Akcje zwykłe niosą ze sobą potencjalnie wyższe zyski, ale także większe ryzyko, ponieważ w przypadku upadłości firmy, akcjonariusze zwykli są spłacani jako ostatni.
• Akcje uprzywilejowane zapewniają ich posiadaczom pewne priorytetowe traktowanie w stosunku do akcjonariuszy zwykłych, zwłaszcza w kwestii wypłaty dywidend. Dywidendy dla akcji uprzywilejowanych są zazwyczaj ustalane i wypłacane przed dywidendami dla akcji zwykłych. Ponadto, w przypadku likwidacji firmy, posiadacze akcji uprzywilejowanych mają pierwszeństwo przed posiadaczami akcji zwykłych w otrzymywaniu zwrotu z inwestycji. Zazwyczaj nie posiadają praw głosu.
• Jednostki uczestnictwa emitują fundusze inwestycyjne (zamknięte i otwarte), które zbierają kapitał od wielu inwestorów w celu wspólnej inwestycji w różne aktywa, zgodnie z określoną strategią funduszu.
• Akcje ETF (Exchange-Traded Funds) to fundusze inwestycyjne, które handluje się na giełdzie papierów wartościowych podobnie jak akcjami. Dają inwestorom możliwość dywersyfikacji portfela oraz są proste do kupienia i sprzedaży na giełdzie. Mogą śledzić indeksy, sektory rynkowe, towary lub inne aktywa.

Instrumenty pochodne

Instrumenty pochodne są bardziej złożone niż pozostałe rodzaje, a ich wartość zależy od cen innych aktywów, takich jak waluty, akcje, obligacje czy towary. Wykorzystuje się je przede wszystkim do spekulacji finansowych lub zarządzania ryzykiem. Zalicza się do nich m.in.:

• Kontrakty terminowe (futures) to umowy, które zobowiązują do kupna lub sprzedaży określonej ilości bazowego aktywu w przyszłości po ustalonej cenie. Zwykle handluje się nimi na zorganizowanych giełdach i mogą obejmować szeroki zakres aktywów, w tym towary, waluty czy indeksy. Wykorzystuje się je do hedgingu przeciwko zmianom cen w przyszłości.
• Kontrakty forward są podobne do futures, ale są umowami niestandardowymi i handluje się nimi poza giełdą. Służą do kupna lub sprzedaży aktywu w ustalonej przyszłej dacie po cenie ustalonej w momencie zawarcia kontraktu. Są elastyczniejsze niż futures, ponieważ można je dostosować do konkretnych potrzeb obu stron transakcji.
• Opcje dają nabywcy prawo, ale nie obowiązek, do kupna (opcje call) lub sprzedaży (opcje put) określonego aktywu po ustalonej cenie (cenie wykonania) w określonym czasie. Używa się ich do spekulacji, zabezpieczania, a także do generowania dochodu (np. przez sprzedaż opcji call na akcje, które się posiada).
• Swapy to umowy, w ramach których dwie strony zgadzają się na wymianę strumieni przyszłych płatności w ustalonych terminach. Najbardziej znanym rodzajem są swapy stopy procentowej, które pozwalają firmom wymieniać stałe oprocentowanie na zmienne (lub odwrotnie). Inne popularne rodzaje swapów obejmują swapy walutowe, swapy kredytowe oraz swapy na stopy inflacji.
• Warrant to długoterminowa opcja wydana przez korporację lub państwo, która daje prawo do zakupu akcji emitenta po ustalonej cenie przed określoną datą wygaśnięcia. Często dołącza się je do emisji obligacji lub akcji jako dodatkowy bodziec dla inwestorów.
• Certyfikaty inwestycyjne łączą w sobie cechy akcji i opcji oraz pozwalają na inwestycje w różnorodne aktywa bazowe. Mogą być strukturyzowane tak, aby symulować inwestycje w akcje, indeksy, towary itd., często z wbudowanymi mechanizmami ochrony kapitału lub dźwigni finansowej.

Inne możliwe podziały instrumentów finansowych

Instrumenty finansowe można podzielić na kilka kategorii, biorąc pod uwagę różne kryteria, takie jak natura zabezpieczeń, ryzyko, złożoność, sposób wyceny czy cel inwestycyjny. Przykładowo można je podzielić ze względu na ryzyko:

• Instrumenty o niskim ryzyku (obligacje skarbowe czy depozyty bankowe) zazwyczaj oferują niższe zwroty, ale są uważane za bezpieczne.
• Instrumenty o średnim ryzyku to m.in. obligacje korporacyjne czy akcje stabilnych, dużych firm.
• Instrumenty o wysokim ryzyku to akcje spółek wzrostowych, instrumenty pochodne czy inwestycje w startupy.

Instrumenty finansowe dzieli się też ze względu na złożoność. W tym wypadku wyróżnia się instrumenty proste (akcje czy obligacje rządowe), które są łatwe do zrozumienia dla większości inwestorów oraz instrumenty złożone (np., instrumenty pochodne takie jak swap), które wymagają zaawansowanej wiedzy finansowej i są trudniejsze do oceny.

Instrumenty finansowe można też podzielić ze względu na rynek, na którym są notowane. Wyróżnia się zatem instrumenty notowane na giełdach i instrumenty pozagiełdowe (OTC, over-the-counter). W drugim wypadku handel odbywa się bezpośrednio między stronami.

Inne rodzaje instrumentów finansowych

Warto też wspomnieć o instrumentach finansowych niewywodzących się bezpośrednio z realiów europejskiego kapitalizmu. Jednym z przykładów jest bankowość islamska, która opiera się na zasadach szariatu – zakazują ine stosowania lichwy (riba) i inwestowania w nieetyczne branże. W związku z tym instrumenty finansowe w bankowości islamskiej projektuje się tak, aby były zgodne z tymi zasadami^[11]. Najpopularniejsze z nich to:

• Murabaha to rodzaj transakcji, w której bank kupuje i natychmiast odsprzedaje dobra swojemu klientowi za znaną i z góry ustaloną marżą zysku. Nie jest to kredyt z odsetkami, lecz transakcja kupna-sprzedaży.
• Mudarabah to umowa o współpracy, gdzie jedna strona dostarcza kapitał, a druga strona zarządza przedsięwzięciem. Zyski są dzielone zgodnie z wcześniej ustalonymi proporcjami, ale cała strata ponoszona jest przez stronę dostarczającą kapitał.
• Ijara to islamski odpowiednik leasingu, w którym bank kupuje i wynajmuje sprzęt lub nieruchomość klientowi za ustaloną opłatą, bez narzucania odsetek.
• Sukuk to islamski odpowiednik obligacji; zamiast odsetek generują one zysk z konkretnych projektów lub inwestycji, które są zgodne z zasadami szariatu.

Poza systemem bankowości islamskiej, istnieją również inne instrumenty finansowe, które nie wywodzą się z europejskiego kapitalizmu:

• Tontyny powstały w Europie, ale zyskały popularność w Afryce jako społecznościowe fundusze emerytalne. Uczestnicy wpłacają pieniądze do wspólnej puli, która wypłaca świadczenia na rzecz ostatnich żyjących członków^[12].
• Stokvels to popularny w Południowej Afryce rodzaj wspólnego funduszu oszczędnościowego, gdzie grupa osób regularnie wpłaca pieniądze do puli, która jest następnie wypłacana członkom na przemian lub wykorzystywana na wspólne cele^[13].

Rola instrumentów finansowych

Instrumenty finansowe, mimo swojej użyteczności, mają również ograniczenia. Złożoność niektórych z nich może zwiększać ryzyko finansowe, a rynkowe wahania mogą powodować nieprzewidywalność zwrotów.

Nie zmienia to faktu, że instrumenty finansowe pełnią ważną rolę we współczesnej gospodarce – dzięki nim możliwa jest dywersyfikacja portfela inwestycyjnego, a dzięki rynkom finansowym i różnorodności instrumentów finansowych inwestorzy mogą realizować swoje cele i strategie inwestycyjne.

Instrumenty finansowe pomagają również w finansowaniu firm i rządów, które mogą dzięki nim pozyskiwać kapitał potrzebny do realizacji projektów. Przyczynia się to do poprawy kondycji gospodarki i tworzenia miejsc pracy.