Whistleblowing – co to jest i kim są sygnaliści?

Whistleblowing, czyli ujawnianie nieprawidłowości przez osoby wewnątrz organizacji, jest jednym z najskuteczniejszych mechanizmów walki z korupcją, nadużyciami i naruszeniami prawa. Jak dzięki procedurom zgłoszeń wewnętrznych oraz systemom ochrony sygnalistów można skuteczne identyfikować nieetyczne działań i podejmować działania następcze?

Z tego artykułu dowiesz się m.in.:

• Czym jest whistleblowing?
• Jaka jest historia whistleblowingu?
• Jak zazwyczaj przebiega whistleblowing?
• Jakie są typy whistleblowingu?
• Jak chronić sygnalistów?
• Z jakimi wyzwaniami wiąże się whistleblowing?
• Jakie są korzyści z whistleblowingu?

Whistleblowing – definicja

Whistleblowing, czyli sygnalizowanie nieprawidłowości, to termin, który w ostatnich latach zyskuje coraz większą rozpoznawalność – częściowo dzięki nagłaśnianym sytuacjom, takim jak rewelacje Edwarda Snowdena na temat rządowych programów inwigilacyjnych^[1], czy historia startupu Theranos założonego przez Elizabeth Holmes^[2].

Whistleblowing to proces ujawniania przez pracowników lub inne osoby powiązane z organizacją przypadków naruszenia prawa, nieetycznych działań lub nadużyć, mający na celu ochronę interesu publicznego lub organizacyjnego.

Definicja whistleblowingu

W najprostszym ujęciu whistleblowing polega na zgłaszaniu naruszeń przez pracownika, kogoś działającego w ramach danej organizacji lub związanego z nią, kto w dobrej wierze chce poinformować o nielegalnym lub nieetycznym zachowaniu instytucji^{[3] [4]}.

Zgłoszenia mogą dotyczyć przypadków oszustwa, korupcji, naruszenia bezpieczeństwa, dyskryminacji lub innych form niewłaściwego postępowania. Sygnaliści (czasami też demaskatorzy) to osoby, które decydują się na podjęcie działań i zabranie głosu w tych kwestiach, często narażając się na duże osobiste ryzyko.

Historia whistleblowingu

Pojęcie whistleblowing ma historię sięgającą czasów starożytnych. W różnych epokach i kulturach istniały mechanizmy zgłaszania nadużyć, choć sam termin “whistleblower” (dosłownie “dmuchający w gwizdek”) został spopularyzowany dopiero w XX wieku^[5].

W starożytnym Rzymie instytucja delatorów pełniła rolę zgłaszających nadużycia w administracji publicznej – w okresie Cesarstwa Rzymskiego osoby ujawniające przestępstwa mogły liczyć na nagrody finansowe^[6]. Z kolei w starożytnej Grecji w ramach ustroju demokratycznego Aten istniała podobna instytucja – graphē paranomōn^[7].

W średniowiecznej Europie istniały różne systemy denuncjacji, często związane z działalnością Kościoła oraz inkwizycji. Niekiedy zgłaszanie nadużyć miało formę obowiązku prawnego – np. w systemie feudalnym poddani byli zobowiązani do informowania władcy o spiskach przeciwko państwu^{[8] [9]}.

W nowożytności, wraz z rozwojem administracji państwowej oraz handlu międzynarodowego, pojawiły się pierwsze uregulowania prawne dotyczące zgłaszania nadużyć. W USA w 1863 roku uchwalono False Claims Act, który przewidywał nagrody dla osób ujawniających defraudacje w administracji publicznej i stał się on jednym z fundamentów zarówno nowoczesnego whistleblowingu, jak też jedną z pierwszych ustaw dotyczących ochrony interesów sygnalistów^[10].

XX wiek przyniósł gwałtowny rozwój pojęcia whistleblowingu, szczególnie w kontekście korporacji, instytucji rządowych i polityki międzynarodowej. Jednym z najbardziej znanych przypadków była afera Watergate (1972-1974), w której anonimowy informator “Deep Throat” (Mark Felt) ujawnił nielegalne działania administracji prezydenta Richarda Nixona, co doprowadziło do jego rezygnacji i umocnienia roli mediów w ujawnianiu nadużyć^[11].

W latach 80. i 90. XX wieku wzrosło znaczenie whistleblowingu w sektorze prywatnym, szczególnie w związku z ujawnianiem oszustw finansowych, nieetycznych praktyk pracodawców czy naruszenia prawa pracy. W 2001 roku ujawnienie nielegalnych praktyk księgowych przez Sherron Watkins, pracownicę firmy Enron, doprowadziło do jednego z największych skandali finansowych w historii, w wyniku którego uchwalono ustawę Sarbanes-Oxley Act, która zwiększyła ochronę osób zgłaszających naruszenia prawa w korporacjach, a ogólnie chroniła interesy osób zgłaszających naruszenia prawa^{[12] [13]}.

W latach 90. i 2000. na świecie whistleblowing odegrał ważną rolę w ujawnianiu nadużyć w instytucjach międzynarodowych, takich jak ONZ i Bank Światowy. Przykładem jest Peter Eigen, były urzędnik Banku Światowego, który nagłośnił przypadki korupcji i stał się jednym z założycieli Transparency International^[14]. Obecnie jest on istotnym narzędziem walki z korupcją, nadużyciami i nieetycznym postępowaniem, co pokazują nie tylko działania Edwarda Snowedena – wspomnieć należy też Panama Papers^[15] czy Paradise Papers^[16].

Przebieg whistleblowingu

Proces zgłaszania naruszeń z reguły przebiega następująco:

Identyfikacja nieprawidłowości

Whistleblowing rozpoczyna się od identyfikacji nieprawidłowości przez osobę znajdującą się wewnątrz np. miejsca pracy lub posiadającą dostęp do istotnych informacji. Mogą to być:

• korupcja,
• oszustwa finansowe,
• łamanie prawa,
• zagrożenie dla zdrowia publicznego lub środowiska,
• inne przypadki nadużyć.

Ocena sytuacji

Whistleblower dokonuje oceny sytuacji, analizując potencjalne konsekwencje ujawnienia informacji oraz dostępne mechanizmy zgłaszania. Przed podjęciem działań powinien zebrać jak najwięcej dowodów na poparcie swoich twierdzeń – mogą to być dokumenty, e-maile, nagrania lub inne rodzaje dowodów. Dobrze jest też rozważyć rozmowę z prawnikiem lub ekspertem prawnym, który doradzi najlepszy sposób postępowania i pomoże chronić Twoje prawa, a także zastanowić się dokładnie nad sposobem dokonania zawiadomienia – czy zgłosić je wewnętrznie, czy zewnętrznie i czy zrobić to anonimowo, czy nie. Każda opcja ma swoje zalety i wady, dlatego ważne jest, aby dokładnie rozważyć opcje.

Zgłoszenie nieprawidłowości

W kolejnym etapie podejmuje decyzję o zgłoszeniu nieprawidłowości. Może to nastąpić w ramach danej instytucji (np. przez wewnętrzne kanały czy zespoły ds. etyki). W niektórych przypadkach można zgłosić nieprawidłowości do zewnętrznych organów nadzorczych, organów ścigania, regulatorów branżowych lub organizacji pozarządowych.

Ochrona informatora

Istotnym elementem jest mechanizm ochrony informatora, który ma zabezpieczyć go przed działaniami odwetowymi ze strony pracodawcy lub innych osób powiązanych z instytucją. Odwet może przybierać różne formy, takie jak degradacja zawodowa, zwolnienie, mobbing, represje finansowe lub zastraszanie. W nowoczesnych systemach prawnych przewidziane są regulacje, które zapewniają anonimowość osoby zgłaszającej naruszenie oraz gwarantują jej ochronę prawną – jednym z nich jest dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady UE w sprawie ochrony osób zgłaszających naruszenia, która obowiązuje we wszystkich państwach członkowskich organizacji^[17].

Analiza zgłoszenia

Następnie odpowiednie jednostki organizacyjne lub instytucje zewnętrzne analizują je pod kątem zasadności, zbierają dowody oraz prowadzą postępowanie wyjaśniające. Proces może obejmować audyty, przesłuchania świadków, analizę dokumentacji oraz współpracę z organami ścigania.

Działania następcze

Działania następcze zależą od wyników dochodzenia podejmowane są dalsze działania, które mogą obejmować wdrożenie działań naprawczych, ukaranie osób odpowiedzialnych za nadużycia, wprowadzenie nowych procedur wewnętrznych lub przekazanie sprawy do sądu. Jeśli dojdzie do ujawnienie systemowych problemów w instytucji , może dojść do zmian strukturalnych lub reform.

W przypadkach ujawnienia istotnych nadużyć whistleblower może zostać objęty programami ochrony prawnej lub wsparcia psychologicznego. W niektórych jurysdykcjach funkcjonują systemy rekompensat dla osób zgłaszających naruszenia prawa, które przewidują gratyfikacje finansowe w sytuacjach, gdy ich działania przyczynią się do odzyskania znacznych środków lub zapobieżenia poważnym skutkom społecznym.

Typy whistleblowingu

Ze względu na motywacje i okoliczności możemy podzielić sygnalistów na kilka różnych typów:

Whistleblowing wewnętrzny

Sygnaliści wewnętrzni to pracownicy, którzy wypowiadają się na temat nielegalnych lub nieetycznych zachowań we własnej organizacji. Mogą to zrobić, zgłaszając problem przełożonemu lub innej osobie z miejsca pracy, ale mogą również zgłosić problem podmiotowi zewnętrznemu, takiemu jak agencja rządowa lub media.

Jedną z zalet wewnętrznego systemu whistleblowing jest to, że może on umożliwić organizacjom szybkie i skuteczne reagowanie na problemy, zanim staną się one znane opinii publicznej. Jednak informatorzy wewnętrzni mogą spotkać się z działaniami odwetowymi ze strony pracodawcy, takimi jak zwolnienie, degradacja lub nękanie. W niektórych przypadkach mogą być również zniechęceni do zabierania głosu ze względu na obawy przed zemstą lub brakiem wsparcia ze strony współpracowników lub przełożonych.

Skuteczność systemu whistleblowingu w organizacji zależy od jasno określonych procedur zgłaszanie wewnętrznych, które umożliwiają bezpieczny i anonimowy proces zgłaszania nieprawidłowości, zapewniają ochronę danych, oraz od odpowiednio zaplanowanych działań następczych, zapewniających rzetelną weryfikację zawiadomień i eliminację wykrytych naruszeń.

Whistleblowing zewnętrzny

Sygnaliści zewnętrzni to osoby, które nie pracują dla organizacji, przeciwko której się wypowiadają, natomiast posiadają informacje o nieprawidłowościach z nią związanych. Mogą zgłosić problem zarówno wewnętrznymi kanałami organizacji, jak i agencji rządowej, mediom lub organizacji wspierającej osoby zgłaszające naruszenia prwa. Przykładem takiego zewnętrznego sygnalisty może być, wspomniany wcześniej, Edward Snowden.

Jedną z potencjalnych korzyści płynących z zewnętrznego zgłaszania nadużyć jest to, że może ono gwarantować osobom zgłaszającym naruszanie prawa wyższy poziom ochrony, ponieważ nie są oni bezpośrednio zatrudnieni przez organizację, wobec której dokonują zawiadomienia. Zewnętrzni whistleblowerzy mogą jednak również napotkać trudności w zakresie gromadzenia dowodów i udowadniania swoich racji, ponieważ mogą nie mieć dostępu do tych samych informacji, co informatorzy wewnętrzni.

Anonimowi informatorzy

Anonimowi informatorzy to osoby (np. pracownicy), które podczas zgłaszania niewłaściwego postępowania decydują się pozostać anonimowi. Mogą to zrobić, korzystając z dedykowanego portalu dla osób zgłaszających naruszenia prawa, poufnego adresu e-mail lub linii telefonicznej.

Jedną z potencjalnych korzyści płynących z anonimowej informacji o występkach i błędach jest to, że może ono zapewnić osob wyższy poziom ochrony, ponieważ nie są one bezpośrednio identyfikowane.

Sygnaliści odwetowi

Są to osoby, które dokonują zgłoszenia w odpowiedzi na domniemane złe traktowanie lub wykroczenie ze strony swojego pracodawcy. Zgłoszenia takie mogą dotyczyć sytuacji w odwecie po degradacji, zwolnieniu, nękaniu lub dyskryminacji. Te osoby mogą napotkać dodatkowe wyzwania, ponieważ mogą być postrzegani jako osoby, które mają ukryte motywy do zawiadomienia o nadużyciach. Należy pamiętać, że odwet na osobach zgłaszających naruszenia prawa jest nielegalny i może mieć poważne konsekwencje dla pracodawców.

Ochrona sygnalistów

Sygnaliści stają przed poważnymi wyzwaniami. Mogą spotkać się z działaniami odwetowymi ze strony pracodawcy, które mogą przybierać różne formy, w tym zwolnienie, degradację, czy nękanie. Mogą również spotkać się z utratą reputacji, trudnościami w znalezieniu zatrudnienia, a nawet zarzutami karnymi.

Aby przeciwdziałać tym zagrożeniom, wiele krajów i instytucji zdecydowało się na wdrożenie procedur dotyczące ochrony sygnalistów, które zapewniają zabezpieczenia i zachęty dla osób zgłaszających niewłaściwe postępowanie. Przepisy mogą pomóc zachęcić demaskatorów do zgłaszania się i zapewnić, że nie zostaną za to ukarani. Motywacją do wprowadzenia takich regulacji w krajach Unii Europejskiej była przyjęta w 2019 roku przez Unia Europejska dyrektywa zobowiązującą państwa członkowskie do wdrożenia mechanizmów ochrony sygnalistów zgłaszających naruszenia prawa Unii w sektorze publicznym i prywatnym. Przepisy te stanowią jeden z najważniejszych kroków w zakresie formalnej ochrony whistleblowerów na poziomie międzynarodowym.

W związku z tym w Polsce wejdzie w życie ustawa o ochronie sygnalistów, która ma lepiej chronić osoby zgłaszające naruszenia (np. byłych pracowników firm, które dopuściły się nieetycznych praktyk) – pierwszy projekt ustawy opublikowano już w październiku 2021 roku, zaś w życie weszła ona 14 czerwca 2024 roku^[18]. Dotyczy ona każdego podmiotu prawnego, na rzecz którego wykonuje lub świadczy pracę co najmniej 50 osób. Przyjmowaniem zgłoszeń o naruszenia prawa Unii, krajowego czy wewnętrznych regulaminów, a także ochroną osób zgłaszających naruszenia prawa w Polsce zajmuje się też Rzecznik Praw Obywatelskich.

Wyzwania związane z whistleblowingiem

W wielu przypadkach osoby ujawniające nieprawidłowości narażają się na represje ze strony pracodawców, współpracowników lub instytucji, których działania ujawnili. Odwet może przybierać różne formy, a w skrajnych przypadkach nawet gróźb czy przemocy fizycznej, zwłaszcza gdy zgłaszają nieprawidłowości dotyczące zorganizowanej przestępczości, korupcji na wysokim szczeblu czy nielegalnych działań służb specjalnych.

W wielu krajach systemy ochrony demaskatorów są niedostatecznie rozwinięte lub nie zapewniają wystarczających mechanizmów przeciwdziałania odwetowi. W niektórych jurysdykcjach sygnaliści mogą spotkać się z odpowiedzialnością karną lub cywilną, zwłaszcza jeśli ujawnione informacje zostały uznane za tajne lub poufne. Dodatkowym problemem jest rozbieżność między przepisami krajowymi a międzynarodowymi standardami, co sprawia, że osoby działające na rzecz ujawnienia nieprawidłowości często znajdują się w sytuacji prawnej niepewności.

W niektórych przypadkach zgłoszenia mogą być wykorzystywane jako narzędzie walki wewnętrznej w organizacjach, środek do eliminowania konkurencji lub sposób na osobiste rozliczenia. Fałszywe lub celowo zmanipulowane zgłoszenia mogą prowadzić do niesłusznych oskarżeń, niszczenia reputacji osób postronnych oraz poważnych konsekwencji prawnych i biznesowych dla organizacji. Właściwie zaprojektowane i wdrożone systemy whistleblowingu powinny zatem zawierać mechanizmy weryfikacji zgłoszeń, które pozwolą na odróżnienie rzeczywistych nieprawidłowości od działań wynikających z konfliktów interesów lub celowego nadużycia procedur w firmie.

W wielu przypadkach ujawnienie tożsamości informatora może prowadzić do poważnych konsekwencji osobistych i zawodowych. Wdrożenia systemu zgłaszania nieprawidłowości powinno zatem obejmować instalację rozwiązań technologicznych i procedur gwarantujące pełne ochronę osób zgłaszających naruszenia, w tym ochronę danych osobowych. Trzeba jednak pamiętać, że w praktyce pełna anonimowość sygnalisty nie zawsze jest możliwa do zachowania, zwłaszcza gdy zgłoszenie dotyczy wąskiego grona osób posiadających dostęp do określonych informacji.

Dylemat lojalności wobec pracodawcy, współpracowników czy instytucji może stanowić barierę dla podjęcia działań. Sygnaliści często odczuwają presję wynikającą z niepewności co do konsekwencji swojego działania, obawy przed niezrozumieniem społecznym oraz potencjalnym ostracyzmem ze strony środowiska zawodowego. Dodatkowo, gdy ujawnienie informacji może prowadzić do poważnych skutków gospodarczych lub politycznych, sygnaliści muszą mierzyć się z etycznym ciężarem odpowiedzialności za swoje decyzje.

Wiele organizacji obawia się negatywnych skutków ujawniania nadużyć, takich jak utrata reputacji firmy, konsekwencje prawne czy destabilizacja wewnętrzna. Często dochodzi do sytuacji, w których zgłoszenia sygnalistów są ignorowane, minimalizowane lub traktowane jako niebezpieczeństwo dla stabilności przedsiębiorstwa lub instytucji. Brak odpowiednich procedur oraz kultura organizacyjna oparta na tłumieniu krytyki mogą prowadzić do sytuacji, w której zgłaszanie problemów staje się nieskuteczne, a sygnaliści są pozostawieni bez ochrony.

Warto też podkreslić, że współczesne wyzwania technologiczne, takie jak rozwój sztucznej inteligencji, cyfrowa analiza danych czy systemy nadzoru, również wpływają na bezpieczeństwo sygnalistów i możliwość skutecznego zgłaszania nadużyć. W erze cyfrowej mechanizmy kontroli informacji stają się coraz bardziej zaawansowane, co może prowadzić do nowych ryzyk dla osób ujawniających nieprawidłowości.

Korzyści z whistleblowingu

Demaskatorzy dostarczają informacji, które pozwalają wcześnie wykrywać i przeciwdziałać nadużyciom, takim jak defraudacje finansowe, korupcja, nielegalne praktyki handlowe czy naruszenia praw pracowniczych. Dzięki ich działaniom możliwe jest skuteczne egzekwowanie prawa oraz minimalizowanie strat wynikających z nieuczciwych działań osób lub podmiotów działających w sposób niezgodny z obowiązującymi regulacjami.

Wykrywanie nieprawidłowości na wczesnym etapie pozwala na unikanie długofalowych strat finansowych, ograniczanie kosztów wynikających z postępowań sądowych oraz ochronę wartości rynkowej przedsiębiorstw. Organizacje, które wdrażają skuteczne systemy ochrony sygnalistów, często osiągają wyższy poziom zgodności z regulacjami prawnymi oraz lepsze wyniki w zakresie zarządzania ryzykiem. W konsekwencji whistleblowing staje się elementem strategii corporate governance, wzmacniając mechanizmy kontroli wewnętrznej oraz zwiększając bezpieczeństwo finansowe i operacyjne.

Systemy, które umożliwiają bezpieczne zgłaszanie nieetycznych zachowań, wpływają na wzrost świadomości etycznej oraz zachęcają do odpowiedzialnego postępowania w miejscu pracy. W organizacjach, gdzie whistleblowing jest promowany i chroniony, pracownicy czują się bardziej komfortowo w ujawnianiu naruszeń, co prowadzi do lepszego funkcjonowania całego systemu organizacyjnego. Kultura organizacyjna w firmie oparta na transparentności i otwartości przekłada się na większe zaangażowanie pracowników oraz poprawę relacji między kadrą zarządzającą a personelem.

W systemach demokratycznych obywatele mają prawo do informacji o działaniach rządu, administracji publicznej i podmiotów gospodarczych, a whistleblowing odgrywa kluczową rolę w ujawnianiu nieprawidłowości, które mogłyby podważać wiarygodność i legitymację władzy. Poprzez ujawnianie korupcji, nadużyć finansowych czy nielegalnych działań dużych korporacji, whistleblowing przyczynia się do umacniania rządów prawa, wzmacniając mechanizmy kontrolne oraz demokratyczne standardy.

Wielokrotnie w historii ujawnianie informacji przez sygnalistów pozwalało na zapobieganie katastrofom ekologicznym, wycofywanie z rynku niebezpiecznych produktów czy ujawnianie niebezpieczeństw dla zdrowia i bezpieczeństwa obywateli. Przykłady obejmują przypadki sygnalistów działających w branży farmaceutycznej, którzy ujawniali nadużycia związane z testowaniem leków, czy osoby powiadamiające o naruszeniach norm emisji przez duże przedsiębiorstwa przemysłowe. Dzięki takim działaniom społeczeństwo jest lepiej chronione przed skutkami nieetycznych praktyk, a regulacje w zakresie ochrony środowiska i zdrowia publicznego są skuteczniej egzekwowane.

Ujawnianie manipulacji finansowych, oszustw księgowych czy niewłaściwych praktyk korporacyjnych pozwala na ograniczenie strat gospodarczych wynikających z upadków firm, kryzysów finansowych i skandali korporacyjnych. Wprowadzenie skutecznych mechanizmów zgłaszania nadużyć i błędów zwiększa zaufanie do instytucji finansowych, giełdy oraz systemów regulacyjnych, co sprzyja bardziej stabilnemu i przewidywalnemu środowisku biznesowemu.

Na koniec warto podkreślić, że organizacje, takie jak Transparency International, Bank Światowy czy OECD promują regulacje sprzyjające ochronie sygnalistów, uznając ich rolę za kluczową w eliminowaniu nieuczciwych praktyk w sektorze publicznym i prywatnym. Międzynarodowe porozumienia oraz dyrektywy, takie jak przyjęta przez Unię Europejską Dyrektywa o ochronie sygnalistów, wskazują na rosnącą świadomość konieczności zapewnienia odpowiednich mechanizmów ochrony dla osób ujawniających nadużycia na poziomie transnarodowym.