Organizacja non-profit – co to jest i jak działa?

Organizacje non-profit stanowią istotny filar społeczeństwa. Jak angażują się w działania na rzecz dobra społecznego i środowiska i jak pomagają w budowie lepszej przyszłość dla wszystkich?

Z tego artykułu dowiesz się:

• Czym są organizacje non-profit?
• Jakie są cechy charakterystyczne organizacji non-profit?
• Jakie są rodzaje organizacji non-profit?
• Jak działają organizacje non-profit?
• Jakie przepisy prawa regulują działalność organizacji non-profit?
• Jakie są zależności między organizacją non-profit a organizacją pozarządową?
• Jakie są zależności między organizacją non-profit a organizacją pożytku publicznego?
• Jakie znaczenie mają organizacje non-profit?

Organizacja non-profit – definicja

Organizacja non-profit to typ organizacji, która nie działa w celu generowania zysku dla swoich właścicieli lub akcjonariuszy. Zamiast tego reinwestuje ona wszystkie zyski w swoją misję, która jest zazwyczaj nakierowana na dobro społeczne, kulturalne czy naukowe. Organizacje tego typu korzystają z różnego rodzaju wsparcia finansowego – dotacji, darowizn, grantów, a także mogą generować przychody z działalności komercyjnej, o ile jest związana z ich głównymi celami statutowymi. Organizacje non-profit często angażują się w działania związane z realizacją celów ESG czy wspierają firmy w wypełnianiu misji CSR.

Organizacja non-profit to instytucja, która działa na rzecz dobra społecznego, kulturalnego lub środowiskowego, nie mając na celu osiągania zysku dla właścicieli lub udziałowców.

Definicja organizacji non-profit

Historia organizacji non-profit sięga daleko w przeszłość i jest ściśle związana z rozwojem filantropii i wolontariatu. Już w Imperium Rzymskim czy starożytnym Egipcie istniały instytucje charytatywne pomagające potrzebującym. W średniowieczu chrześcijańskie zakony i kościoły odgrywały ważną rolę w zapewnianiu opieki społecznej, edukacji i pomocy medycznej.

Rozwój nowożytnych organizacji non-profit można przypisać do XVIII i XIX wieku, kiedy to w Europie i Stanach Zjednoczonych zaczęły powstawać liczne organizacje charytatywne, stowarzyszenia, fundacje i inne instytucje społeczne. Społeczeństwo zaczęło wtedy przejmować część odpowiedzialności za dobrostan społeczny, dotychczas leżący głównie w gestii państwa lub kościoła^[1].

W XX wieku, szczególnie po II wojnie światowej, nastąpił znaczący wzrost liczby i znaczenia organizacji non-profit na całym świecie. Wiele z nich zaczęło odgrywać kluczowe role w dostarczaniu usług społecznych, promowaniu praw człowieka, ochronie środowiska, promowaniu kultury i sztuki. Współcześnie są to złożone i różnorodne podmioty, działające na wielu poziomach – od lokalnych inicjatyw, po wielkie międzynarodowe organizacje – i w wielu sektorach^[2].

Cechy charakterystyczne organizacji non-profit

Organizacje non-profit od podmiotów komercyjnych i instytucji państwowych odróżniają się następującymi cechami:

• Ich głównym celem nie jest generowanie zysku dla jej właścicieli czy członków. Dochody przekraczające koszty przeznacza się na realizację celów statutowych organizacji.
• Organizacje non-profit działają na rzecz realizacji określonych celów społecznych, edukacyjnych, charytatywnych, kulturalnych, naukowych lub środowiskowych.
• Finansowanie organizacji non-profit pochodzi ze źródeł, takich jak dotacje, subwencje, darowizny prywatne, sponsoring, a także dochody z działalności statutowej i gospodarczej związanej z misją organizacji.
• Działalność organizacji non-profit często opiera się na pracy wolontariuszy oraz filantropijnym wsparciu osób i instytucji.
• Organizacje non-profit są samorządnymi jednostkami oraz mają wolność w określaniu swoich celów i metod działania. Ich niezależność od rządów i komercyjnych interesów daje swobodę w realizacji ich misji.
• Ze względu na publiczny charakter swojej działalności i korzystanie z finansowania zewnętrznego, organizacje non-profit podlegają rygorystycznym wymogom dotyczącym przejrzystości finansowej i odpowiedzialności.
• W zależności od jurysdykcji organizacje non-profit mogą przyjmować formy prawne, takie jak stowarzyszenia, fundacje czy organizacje pożytku publicznego.
• Organizacje non-profit często współpracują między sobą oraz z instytucjami publicznymi i sektorem prywatnym w celu osiągnięcia swoich celów. Współpraca ta może przybierać formę partnerstw, koalicji, sieci lub innych form wspólnych inicjatyw.

Rodzaje organizacji non-profit

Organizacje non-profit można klasyfikować w zależności od ich celów, sposobu finansowania, zakresu działalności czy obszaru wpływu. Oto kilka podstawowych rodzajów:

• Stowarzyszenia to dobrowolne zrzeszenia osób połączonych wspólnym celem czy zainteresowaniem. Mogą działać w bardzo różnych obszarach – od kultury i rekreacji, przez edukację, po opiekę społeczną. Przykładem stowarzyszenia może być Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze (PTTK), które promuje turystykę i krajoznawstwo w Polsce.
• Fundacje są organizacjami non-profit finansowanymi z jednorazowego lub okresowego przekazania majątku przez założycieli. Ich działalność koncentruje się na realizacji określonych celów społecznych, edukacyjnych, naukowych lub charytatywnych. Przykładem fundacji jest Fundacja Dzieci Niczyje, która działa na rzecz ochrony praw dzieci.
• Organizacje pożytku publicznego to specjalna kategoria organizacji non-profit w Polsce, które uzyskały status pożytku publicznego. Pozwala im to m.in. na otrzymywanie 1% podatku dochodowego od osób fizycznych. Przykładem może być Polska Akcja Humanitarna, znana z pomocy ofiarom katastrof naturalnych i konfliktów zbrojnych.
• Organizacje charytatywne i pomocowe skupiają się na dostarczaniu bezpośredniej pomocy osobom w potrzebie, np. bezdomnym, ubogim, chorym. Mogą oferować żywność, schronienie, opiekę medyczną czy wsparcie psychologiczne. Przykładem jest Polski Czerwony Krzyż.
• Organizacje pozarządowe (NGO) to szeroka kategoria, która obejmuje różne typy organizacji działających na rzecz dobra publicznego, niezależnie od rządu. Mogą one zajmować się ochroną praw człowieka, edukacją, ochroną środowiska czy rozwojem międzynarodowym. Przykładem może być Greenpeace Polska.
• Organizacje religijne to organizacje związane z praktykami i działalnością religijną, które mogą również prowadzić działalność charytatywną i edukacyjną. Caritas Polska jest przykładem organizacji religijnej, która zapewnia pomoc humanitarną i społeczną.
• Kluby i towarzystwa hobbystyczne to organizacje non-profit, które zrzeszają osoby o wspólnych zainteresowaniach, np. modelarstwie, fotografii, literaturze. Ich głównym celem jest promocja, edukacja i wymiana doświadczeń w konkretnych dziedzinach.
• Organizacje edukacyjne i badawcze koncentrują się na promowaniu wiedzy, edukacji i prowadzeniu badań w różnych dziedzinach nauki. Przykładem może być Polska Fundacja Narodowa, wspierająca projekty edukacyjne, kulturalne i naukowe.

Działanie organizacji non-profit

W centrum działalności organizacji non-profit znajduje się misja, którą realizują poprzez działania, takie jak zbieranie funduszy, prowadzenie kampanii świadomości, organizowanie wydarzeń społecznych czy też udzielanie pomocy potrzebującym. Mogą one prowadzić różnorodne projekty i programy, w zależności od ich misji i celów. Mogą to być na przykład programy wsparcia dla osób bezdomnych, projekty edukacyjne dla dzieci z ubogich rodzin czy akcje promujące ochronę środowiska naturalnego.

Aby funkcjonować i realizować cele, organizacje non-profit często polegają na pracy wolontariuszy oraz wsparciu darczyńców i sponsorów. Zbiórka funduszy stanowi istotny element ich działalności, umożliwiając realizację projektów i programów na rzecz społeczności. Mogą też prowadzić działania lobbingowe, współpracować z innymi instytucjami publicznymi lub prywatnymi oraz angażować się w działania na rzecz zmian społecznych.

Organizacje non-profit często angażują się w długoterminowe projekty, wymagające zarówno wytrwałości, jak i zaangażowania społecznego. Działają też jako platformy mobilizacyjne i zachęcają ludzi do aktywnego uczestnictwa w życiu społecznym. Poprzez kampanie edukacyjne, wydarzenia społeczne czy też działania informacyjne, starają się zwiększyć wiedzę społeczności na temat wybranych problemów i zachęcić ją do podejmowania konkretnych działań.

Organizacje non-profit a prawo

W Polsce działalność organizacji non-profit regulują głównie przepisy ustawy o organizacjach pożytku publicznego i o wolontariacie^[3]. Określają one zasady tworzenia, działania oraz rozliczania się organizacji non-profit. Definiują też możliwe formy prawne: stowarzyszenia, fundacje, a także organizacje pożytku publicznego (OPP). Każda z nich ma specyficzne cechy i jest inaczej traktowana przez prawo. Na przykład, organizacje pożytku publicznego to specjalna kategoria, która po spełnieniu określonych wymogów może korzystać z dodatkowych przywilejów, takich jak możliwość otrzymywania 1% podatku dochodowego od osób fizycznych.

Organizacje non-profit wyróżniają się niekomercyjnym charakterem działalności, co oznacza, że ewentualne zyski nie mogą być dystrybuowane wśród założycieli, członków, pracowników czy innych osób z nimi związanych, a muszą być przeznaczane na realizację celów statutowych. Z tego powodu podlegają one szczególnym wymogom w zakresie transparentności i sprawozdawczości finansowej.

Polskie prawo oferuje organizacjom non-profit szereg ulg i zwolnień podatkowych, w tym zwolnienie z podatku dochodowego od osób prawnych (CIT) w zakresie działalności statutowej oraz możliwość zwolnienia z VAT dla niektórych rodzajów działalności. Aby móc z nich skorzystać, organizacje muszą spełniać określone kryteria i być wpisane do odpowiednich rejestrów.

Organizacja non-profit a organizacja pozarządowa

W Polsce pojęcia „organizacja non-profit” i „organizacja pozarządowa” (znane też pod skrótem NGO) często stosuje się zamiennie, ale warto zaznaczyć pewne niuanse i różnice między nimi:

• Organizacje non-profit to szeroka kategoria, która obejmuje różne podmioty działające nie dla zysku, ale na rzecz celów społecznych, edukacyjnych, kulturalnych, naukowych czy charytatywnych. Nie generują one zysku dla swoich właścicieli lub członków; wszelkie przychody są reinwestowane w realizację ich misji.
• Organizacje pozarządowe (NGO) to pojęcie bardziej specyficzne, które odnosi się do niezależnych od rządu organizacji, działających na rzecz dobra publicznego. Są to organizacje, które nie są częścią struktury państwowej ani samorządowej, działają na zasadach dobrowolności i samodzielności. W Polsce przyjmują formę stowarzyszeń lub fundacji, ale termin „organizacja pozarządowa” akcentuje ich niezależność od struktur państwowych.

W polskim systemie prawnym obie kategorie organizacji korzystają z podobnych ulg i wsparcia, takich jak możliwość uzyskania statusu organizacji pożytku publicznego (OPP), co umożliwia im m.in. otrzymywanie 1% podatku dochodowego od osób fizycznych. Niezależnie od formy prawnej, wszystkie organizacje muszą przestrzegać przepisów regulujących ich działalność, transparentność finansową i sprawozdawczość.

Organizacja non-profit a organizacja pożytku publicznego

W Polsce organizacje non-profit i organizacje pożytku publicznego (OPP) reprezentują dwa poziomy zaangażowania w działalność na rzecz dobra wspólnego, ale różnią się pod względem statusu prawnego i związanymi z tym przywilejami.

Organizacja pożytku publicznego (OPP) w Polsce to specjalny status prawny, przypisany niektórym organizacjom non-profit, który otwiera im drogę do dodatkowych możliwości finansowania i współpracy z sektorem publicznym. Status OPP może być nadany organizacjom spełniającym kryteria określone w ustawie o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie – są to m.in. prowadzenie działalności na rzecz szeroko rozumianego dobra publicznego, transparentność finansowa czy odpowiednia struktura organizacyjna.

Każda organizacja pragnąca uzyskać status OPP musi najpierw działać jako organizacja non-profit. Jest on swoistym wyróżnieniem dla organizacji non-profit wykazujących się szczególnym zaangażowaniem w działalność społeczną i spełniających rygorystyczne kryteria. Daje też dostęp do szeregu korzyści, niedostępnych dla wielu organizacji non-profit. Najbardziej znaczącymi przywilejami są:

• możliwość otrzymywania 1% podatku dochodowego od osób fizycznych,
• preferencyjne traktowanie w kontekście niektórych form współpracy z administracją publiczną,
• dodatkowe wsparcie w formie dotacji czy subwencji,
• możliwość korzystania z ulg podatkowych i innych form wsparcia.

Znaczenie organizacji non-profit

Organizacje non-profit często pełnią funkcję uzupełniającą działalność sektora publicznego w obszarach, w których instytucje państwowe nie zapewniają wystarczającego wsparcia. Dzięki swojej elastyczności i zdolności do szybkiego reagowania na zmieniające się potrzeby społeczności mogą skutecznie rozwiązywać różnego rodzaju problemy.

Ponadto, organizacje non-profit często wychodzą naprzeciw potrzebom społecznym, których nie jest w stanie zaspokoić sektor publiczny lub których nie da się zrealizować z zyskiem jako głównym celem. Są czymś w rodzaju forum i dają ludziom możliwość uczestniczenia w działaniach na rzecz spraw, które są im bliskie i ważne.

Organizacje non-profit często inicjują zmiany społeczne, inspirując do nowych pomysłów, programów czy działań, które mogą później być wdrażane przez inne sektory. Dzięki swojej elastyczności i zdolności do szybkiego reagowania na potrzeby społeczności, mogą one wprowadzać innowacyjne rozwiązania i testować nowe podejścia do rozmaitych problemów.

W ten sposób organizacje non-profit stanowią ważny filar społeczeństwa obywatelskiego, przyczyniając się do budowy lepszej i bardziej sprawiedliwej przyszłości oraz angażują ludzi w działania na rzecz dobra wspólnego.