Rachunek zysków i strat wariant porównawczy – co to jest i jakie ma zastosowania?

Kiedy właściciel firmy handlowej lub usługowej zastanawia się, na co faktycznie wydaje pieniądze, wariant porównawczy rachunku zysków i strat daje krystalicznie jasną odpowiedź. W przeciwieństwie do wariantu kalkulacyjnego, który skupia się na funkcjach, ten podejście pokazuje wprost: ile poszło na wynagrodzenia, ile na energię, ile na usługi obce.

Z tego artykułu dowiesz się m.in.:

• Czym jest wariant porównawczy rachunku zysków i strat?
• Jakie są zastosowania wariantu porównawczego rachunku zysków i strat?

Rachunek zysków i strat wariant porównawczy – definicja

Wyobraź sobie właściciela średniej wielkości firmy transportowej. Na koniec roku chce wiedzieć: ile zapłaciłem za paliwo? Ile kosztowały mnie naprawy? Ile wydałem na wynagrodzenia kierowców? Wariant porównawczy daje odpowiedzi na te pytania w sposób bezpośredni i czytelny. Działa jak spojrzenie na wydatki domowe – pokazuje dokładnie, ile wydałeś na jedzenie, prąd czy internet. Dla sektora małych i średnich przedsiębiorstw, które w Polsce stanowią 99,8% wszystkich firm^[1], ten wariant jest często najprostszym i najbardziej przejrzystym rozwiązaniem.

Rachunek zysków i strat w wariancie porównawczym (rodzajowym) to metoda prezentacji wyników finansowych, w której koszty działalności operacyjnej klasyfikowane są według ich rodzaju, niezależnie od funkcji, jaką pełnią w przedsiębiorstwie.

Definicja wariantu porównawczego rachunku zysków i strat

Ten wariant charakteryzuje układ rodzajowy kosztów. Zamiast dzielić wydatki na “koszty produkcji”, “koszty sprzedaży” czy “koszty zarządu”, wariant porównawczy pokazuje: amortyzację, zużycie materiałów i energii, usługi obce, wynagrodzenia, ubezpieczenia społeczne i inne świadczenia, podatki i opłaty, pozostałe koszty rodzajowe oraz wartość sprzedanych towarów i materiałów.

Ważnym elementem występującym wyłącznie w tym wariancie jest pozycja “Zmiana stanu produktów”. Jest to korekta zapewniająca współmierność przychodów i kosztów. Ponieważ koszty rodzajowe obejmują wszystkie poniesione w okresie sprawozdawczym wydatki (również na produkty niesprzedane), ta pozycja wyrównuje różnicę. Zwiększenie stanu produktów (wartość dodatnia) oznacza, że wytworzono więcej niż sprzedano. Zmniejszenie (wartość ujemna) oznacza sprzedaż z zapasów.

Wynik ze sprzedaży w wariancie porównawczym oblicza się następująco: bierzemy wszystkie przychody ze sprzedaży (czyli pieniądze, które zarobiliśmy sprzedając produkty, towary i materiały), a następnie dodajemy do nich pozycje “zrównane z przychodami” – czyli dwie specjalne korekty:

• Zmianę stanu produktów – jeśli wyprodukowaliśmy w tym roku więcej, niż sprzedaliśmy, zwiększamy przychody (wartość dodatnia +). Jeśli sprzedaliśmy stare zapasy, zmniejszamy przychody (wartość ujemna -).
• Koszt wytworzenia produktów na własne potrzeby – gdy firma coś wyprodukuje dla siebie (np. fabryka mebli zrobi biurka dla własnych biur), traktujemy to jak przychód, choć nie było sprzedaży.

Od tak obliczonych “przychodów i zrównanych z nimi” odejmujemy koszty działalności operacyjnej (wszystkie wydatki według rodzaju: wynagrodzenia, materiały, energia itd.).

Wynik = “Przychody i to, co traktujemy jak przychody” minus “Wszystkie koszty rodzajowe”

Jakie są zastosowania wariantu porównawczego rachunku zysków i strat?

Przede wszystkim wariant porównawczy rachunku zysków i strat jest obowiązkowy dla jednostek prowadzących ewidencję kosztów wyłącznie w układzie rodzajowym (na kontach zespołu 4 planu kont). Jest preferowany dla firm handlowych – gdzie najistotniejsza jest wartość sprzedanych towarów i materiałów – oraz dla małych i średnich jednostek usługowych. W tych przedsiębiorstwach szczegółowa kalkulacja kosztu wytworzenia sprzedanych produktów jest zbędna.

Główną zaletą jest analiza struktury kosztów według rodzaju. W 2024 roku w strukturze kosztów ogółem przedsiębiorstw dominowały: zużycie materiałów (38,4%), usługi obce (23,2%) oraz wynagrodzenia (16,4%)^[2]. Ten wariant pozwala szybko ocenić, które kategorie mają największy wpływ na wynik finansowy działalności operacyjnej. Można badać dynamikę i udział poszczególnych pozycji w całości kosztów operacyjnych.

Kolejną korzyścią jest prostota sporządzania. Jest to wariant mniej pracochłonny niż kalkulacyjny, bardziej czytelny dla użytkowników sprawozdania finansowego. Dokument umożliwia porównanie wyników w czasie, ponieważ obejmuje dane z bieżącego i poprzedniego okresu sprawozdawczego.

Wariant porównawczy ma jednak wady. Nie dostarcza szczegółowych informacji o kosztach wytworzenia konkretnych produktów i usług. Jest mniej przydatny dla przedsiębiorstw produkcyjnych, gdzie konieczna jest kontrola kosztów na poszczególnych etapach. Wymaga ujęcia skomplikowanej pozycji “Zmiana stanu produktów”, co w firmach produkcyjnych bywa trudne technicznie.

Dla jednostek powiązanych i spółek cywilnych osób fizycznych ten wariant często okazuje się optymalnym wyborem. Podobnie dla spółek jawnych osób fizycznych i spółek partnerskich, które nie prowadzą pełnego rachunku kosztów.

Wariant porównawczy jest idealnym rozwiązaniem dla firm usługowych i handlowych, gdzie analiza struktury kosztów rodzajowych dostarcza wystarczających informacji zarządczych. Grupowanie kosztów według ich rodzaju pozwala na skuteczną kontrolę wydatków i podejmowanie operacyjnych decyzji strategicznych. Dla przedsiębiorstw nieprowadzących działalności wytwórczej ten wariant jest najefektywniejszym sposobem sporządzenia rachunku zysków i strat.

Max Cyrek, CEO Cyrek Digital