Rachunek zysków i strat – co to jest?

Każdego roku tysiące polskich przedsiębiorstw stają przed tym samym wyzwaniem: muszą sporządzić rachunek zysków i strat. To nie tylko obowiązek prawny, ale klucz do zrozumienia, czy firma zarabia, czy traci pieniądze. Dokument ten pokazuje finansowe DNA każdej firmy – od najmniejszego warsztatu po korporację giełdową.

Z tego artykułu dowiesz się m.in.:

• Czym jest rachunek zysków i strat?
• Czym różnią się bilans oraz rachunek zysków i strat?
• Jak analizować rachunek zysków i strat?
• Jaka jest rola rachunku zysków i strat?

Najważniejsze informacje:

• Rachunek zysków i strat to obligatoryjny element sprawozdania finansowego zestawiający przychody i koszty w celu ustalenia wyniku finansowego (zysku lub straty).
• Bilans pokazuje stan majątku na konkretny dzień (jak zdjęcie), podczas gdy rachunek zysków i strat prezentuje efekty działalności w czasie (jak film).
• Analiza rachunku wymaga badania struktury wyniku finansowego, wskaźników rentowności i dynamiki zmian między okresami sprawozdawczymi.
• Rachunek pełni funkcje sprawozdawczą, analityczną i prognostyczną, jest niezbędny dla zarządu, inwestorów i banków przy ocenie kondycji firmy.

Rachunek zysków i strat – definicja

Wyobraźmy sobie, że prowadzisz firmę produkcyjną. Co miesiąc kupujesz materiały, płacisz pracownikom, opłacasz rachunki, a jednocześnie sprzedajesz produkty. Na koniec roku potrzebujesz klarownej odpowiedzi: czy zarobiłem, czy straciłem? Właśnie do tego służy rachunek zysków i strat.

Rachunek zysków i strat to obowiązkowy element rocznego sprawozdania finansowego, który zestawia osiągnięte przychody z poniesionymi kosztami w danym okresie sprawozdawczym, aby ustalić wynik finansowy jednostki.

Definicja rachunku zysków i strat

RZiS, zwany również rachunkiem wyników, jest dokumentem finansowym pokazującym efektywność działalności przedsiębiorstwa za określony okres, zazwyczaj rok obrotowy. Podstawowe równanie to:

Wynik finansowy = przychody – koszty.

Rachunek może być sporządzany w dwóch wariantach: porównawczym (gdzie koszty działalności operacyjnej grupowane są według rodzaju) lub kalkulacyjnym (gdzie koszty klasyfikowane są według funkcji).

W 2024 roku przychody ogółem badanych przedsiębiorstw w Polsce wyniosły 6 032,4 mld zł, a wynik finansowy netto ukształtował się na poziomie 223,5 mld zł^[1]. W 2024 roku sektor małych i średnich przedsiębiorstw, stanowiący 99,8% wszystkich firm w Polsce, wykorzystywał głównie wariant porównawczy ze względu na prostszą ewidencję kosztów^[2].

Dokument ten sporządza się zgodnie z zasadami prawa bilansowego, zwłaszcza zasadą memoriału – transakcje ujmuje się w okresie, którego dotyczą, niezależnie od terminu zapłaty. Zasada współmierności przychodów i kosztów zapewnia, że koszty są przypisywane do tych przychodów, które pomogły wygenerować.

Czym różnią się bilans oraz rachunek zysków i strat?

Wyobraźmy sobie, że prowadzisz piekarnię. Bilans, sporządzony na 31 grudnia, pokazuje nam, że mamy: piekarnik wart 50 000 zł, zapasy mąki za 5 000 zł, gotówkę w kasie 10 000 zł oraz kredyt do spłacenia 30 000 zł. To nasz “stan posiadania” na konkretny dzień – jak fotografia zrobiona o północy 31 grudnia.

Rachunek zysków i strat działa zupełnie inaczej. Pokazuje, co działo się przez cały rok: ile zarobiłeś na sprzedaży pieczywa (przychody netto ze sprzedaży produktów), ile zapłaciłeś za mąkę, prąd i wynagrodzenia (koszty działalności operacyjnej), czy wziąłeś kredyt i płaciłeś odsetki (koszty finansowe). Na końcu widzisz, czy przez ten rok zarobiłeś 50 000 zł zysku, czy może straciłeś 20 000 zł.

Kluczowe różnice dotyczą trzech aspektów:

• Po pierwsze, perspektywy czasowej: bilans jest zestawieniem na określony dzień bilansowy, podczas gdy rachunek zysków obejmuje cały okres (rok obrotowy).
• Po drugie, przedmiotu prezentacji: bilans przedstawia aktywa i pasywy (majątek i źródła finansowania), rachunek zaś przychody i koszty z podstawowej działalności operacyjnej oraz pozostałej działalności.
• Po trzecie, oba dokumenty są ze sobą powiązane – wynik finansowy netto ustalony w rachunku zysków i strat jest wykazywany w bilansie w kapitale własnym.

W strukturze rodzajowej kosztów ogółem przedsiębiorstw dominują: zużycie materiałów (38,4%), usługi obce (23,2%) oraz wynagrodzenia (16,4%)^[3]. Te proporcje różnią się w zależności od branży i są kluczowe dla zwiększenia efektywności operacyjnej.

Jak analizować rachunek zysków i strat?

Zacznij od analizy segmentowej. Rachunek dzieli się na poziomy wyniku finansowego:

• wynik ze sprzedaży (podstawowa działalność operacyjna – najważniejszy poziom),
• wynik z działalności operacyjnej (po uwzględnieniu pozostałych przychodów operacyjnych i pozostałych kosztów operacyjnych),
• wynik brutto (po dodaniu przychodów finansowych i odjęciu kosztów finansowych),
• wynik netto (po odjęciu podatku dochodowego i pozostałych obowiązkowych zmniejszeń zysku).

Kolejny krok to analiza wskaźnikowa rentowności. Marża brutto pokazuje procent przychodów pozostający po pokryciu kosztów sprzedanych produktów, towarów i materiałów. Marża operacyjna ujawnia zysk z podstawowej działalności po uwzględnieniu kosztów sprzedaży i kosztów ogólnego zarządu. Wskaźniki ROS (rentowność sprzedaży), ROA (rentowność aktywów) i ROE (rentowność kapitału własnego) pozwalają porównać firmę z konkurencją.

Trzeci element to analiza dynamiki – porównuje się w niej wielkości z bieżącego okresu w stosunku do okresów poprzednich. Przykładowo, w 2024 roku wynik finansowy netto przedsiębiorstw był niższy o 24,0% niż rok wcześniej^[4], co sygnalizowało pogorszenie koniunktury.

Podczas analizy należy badać strukturę kosztów (udział poszczególnych pozycji), oceniać realność wyniku (uwzględniając zdarzenia jednorazowe) i pamiętać o zasadzie memoriału – rachunek nie odzwierciedla rzeczywistego przepływu gotówki, dlatego konieczna jest jednoczesna analiza rachunku przepływów pieniężnych.

Jaka jest rola rachunku zysków i strat?

Główną rolą rachunku jest określenie wyniku finansowego – ustalenie, czy firma osiągnęła zysk czy stratę w danym okresie. To zestawienie przychodów netto ze sprzedaży produktów, towarów i materiałów z kosztami współmiernymi do ich uzyskania. Dokument dostarcza informacji o efektywności działalności operacyjnej jednostki. Przedstawia efekty wykorzystania majątku (w przeciwieństwie do bilansu, który pokazuje sam majątek).

Rachunek pełni trzy kluczowe funkcje. Funkcja sprawozdawcza pokazuje najważniejsze osiągnięcia jednostki – przychody operacyjne, koszty rodzajowe czy koszty poniesione w działalności finansowej. Funkcja analityczna ocenia poziom dokonań poprzez wskaźniki rentowności i strukturę kosztów. Funkcja prognostyczna wykorzystuje zawarte informacje do planowania na rok następny.

Jest to niezbędne narzędzie dla różnych grup interesariuszy. Zarząd wykorzystuje rachunek do podejmowania strategicznych decyzji biznesowych i optymalizacji kosztów. Inwestorzy oceniają rentowność i potencjał wzrostu. Banki badają zdolność do spłaty kredytów. Urząd skarbowy weryfikuje podstawę opodatkowania.

Rachunek zysków i strat to podstawowe narzędzie oceny efektywności operacyjnej przedsiębiorstwa. Analiza struktury kosztów według ich rodzaju pozwala zidentyfikować obszary wymagające optymalizacji. W warunkach rosnącej konkurencji, szczególnie istotne jest śledzenie dynamiki zmian przychodów netto ze sprzedaży w relacji do kosztów działalności operacyjnej.

Max Cyrek, CEO Cyrek Digital