Myślenie systemowe – co to jest i na czym polega?

Rosnąca złożoność problemów biznesowych sprawia, że o zarządzaniu organizacją trzeba myśleć systemowo. Do tego celu wykorzystuje się myślenie systemowe. Jak zrozumienie wzajemnych powiązań i dynamiki systemów pomaga w rozwiązywaniu problemów?

Z tego artykułu dowiesz się m.in.:

• Czym jest myślenie systemowe i jaka jest jego historia?
• Jakie są najważniejsze pojęcia myślenia systemowego?
• Jakie są narzędzia myślenia systemowego?
• Na jakie etapy można podzielić myślenie systemowe?
• Jakie są zastosowania myślenia systemowego?
• Jakie są ograniczenia myślenia systemowego?
• Jakie są zalety myślenia systemowego?

Myślenie systemowe – definicja i historia

Myślenie systemowe to sposób postrzegania rzeczywistości, który koncentruje się na zrozumieniu wzajemnych powiązań i zależności pomiędzy różnymi elementami, tworzącymi złożony system. Jest to metoda analizy problemów, która zakłada, że wszelkie zjawiska i procesy (np. procesy biznesowe) są częścią większego, złożonego układu, a nie są od siebie izolowane^{[1] [2]}.

Myślenie systemowe to podejście analityczne, które koncentruje się na zrozumieniu wzajemnych powiązań i zależności w ramach złożonych systemów.

Definicja myślenia systemowego

W myśleniu systemowym najważniejsze jest dostrzeganie relacji przyczynowo-skutkowych oraz interakcji między różnymi elementami systemu. Dzięki temu można zauważyć, że w systemach dwie zaprzeczające sobie opinie mogą funkcjonować na tych samych zasadach i mogą wzajemnie na siebie wpływać, co pozwala lepiej zrozumieć jak decyzje podjęte w jednym obszarze wpływają na inne części systemu. Przykładem może być analiza ruchu drogowego – budowa nowych dróg może tymczasowo zmniejszyć korki, ale z czasem zwiększa atrakcyjność korzystania z samochodów, co prowadzi do większych korków niż wcześniej^{[3] [4]}.

Historia myślenia systemowego jest nierozerwalnie powiązana z rozwojem teorii systemów, która wprowadziła koncepcje stosowane w myśleniu systemowym – otwarte i zamknięte systemy, sprzężenia zwrotne oraz homeostaza. Norbert Wiener, rozwijając cybernetykę, przyczynił się do zrozumienia mechanizmów sterowania i komunikacji w systemach, a cybernetyka, poprzez analizę sprzężeń zwrotnych, pozwoliła lepiej zrozumieć dynamiczne procesy w złożonych systemach – prace Wienera stały się jedną z podstaw teoretycznych myślenia systemowego^[5].

Historia myślenia systemowego sięga początków XX wieku, kiedy rosnąca złożoność problemów naukowych i technologicznych wymusiła poszukiwanie nowych metod analizy i rozwiązywania problemów. Przełomem w tym względzie była praca Ludwiga von Bertalanffy’ego, który w latach 40. XX wieku przedstawił teorię systemów ogólnych. Zaproponował on, aby patrzeć na organizmy i systemy jako całości składające się z powiązanych elementów, żeby lepiej rozumieć ich funkcjonowanie i interakcje^{[6] [7]}.

Kolejnym ważnym krokiem było rozwinięcie cybernetyki przez Norberta Wienera w latach 50. XX wieku, która zajmowała się badaniem systemów sterowania i komunikacji zarówno w maszynach, jak i organizmach żywych^[8]. W latach 60. i 70. XX wieku myślenie systemowe zaczęło zdobywać popularność w zarządzaniu i organizacjach dzięki pracom np. Jaya Forrestera, który rozwijał metodologię dynamiki systemów i wprowadził koncepcję modelowania komputerowego do analizy złożonych systemów społecznych, gospodarczych i ekologicznych, dzięki czemu można było symulować różne scenariusze i ich skutki^{[9] [10]}.

Na przestrzeni lat 80. i 90. XX wieku myślenie systemowe zaadaptowano w dziedzinach, takich jak edukacja, zdrowie publiczne, ekologia czy psychoterapia rodzin – w ostatnim wypadku myślenie systemowe odegrało ważną rolę w rozumieniu dynamiki relacji międzyludzkich i procesów komunikacji interpersonalnej w kontekście terapeutycznym. Współcześnie uważa się je za ważną metodę rozwiązywania problemów w świecie pełnym wzajemnych powiązań^[11].

Najważniejsze pojęcia myślenia systemowego

Myślenie systemowe bazuje na kilku najważniejszych pojęciach:

• Sprzężenia zwrotne to mechanizmy, dzięki którym wyjście z systemu wpływa na jego wejście, co może wzmacniać (sprzężenie dodatnie) lub równoważyć (sprzężenie ujemne) zmiany w systemie. Wzmacniające sprzężenia mogą prowadzić do eskalacji procesów, a równoważące dążą do stabilizacji systemu.
• Pętle przyczynowo-skutkowe reprezentują ciągi przyczyn i skutków tworzące zamknięte ścieżki. Ich analiza pozwala zrozumieć, jak różne elementy systemu wzajemnie na siebie wpływają i jakie mogą być długoterminowe efekty interakcji.
• Granice systemu określają, które elementy są częścią analizowanego systemu, a które znajdują się poza nim. Wyznaczenie granic pozwala określić, które czynniki i zmienne należy uwzględnić w analizie.
• Dynamika systemu oznacza, że stany systemów zmieniają się w czasie. Jej analiza dynamiki obejmuje badanie wzorców zmian oraz identyfikowanie trendów, które mogą prowadzić do przyszłych zachowań systemu.
• Myślenie przyczynowo-skutkowe polega na identyfikowaniu przyczyn i skutków w systemie – jest to podstawa myślenia systemowego.
• Myślenie korelacyjne koncentruje się na identyfikowaniu związków między różnymi zjawiskami w systemie, co pomaga lepiej zrozumieć, jak elementy systemu są ze sobą powiązane i jakie mogą być ich wzajemne wpływy.
• Myślenie przestrzenne skupia się na zrozumieniu związków między różnymi elementami w przestrzeni, co przydaje się m.in. w analizie problemów urbanistycznych i ekologicznych.

Narzędzia myślenia systemowego

Najważniejsze narzędzia stosowane w myśleniu systemowym to m.in.:

• Diagramy pętli przyczynowo-skutkowych (znane też pod angielskim pojęciem causal loop diagrams) są używane do wizualizacji i analizowania związków przyczynowo-skutkowych w systemie. Pokazują, jak różne elementy systemu wpływają na siebie nawzajem poprzez sprzężenia zwrotne, które mogą być dodatnie (wzmacniające) lub ujemne (równoważące).
• Diagramy przepływów i stanów szczegółowo przedstawiają przepływy (zmienne, które zmieniają się w czasie) i stany (akumulacje w systemie). Umożliwiają modelowanie ilościowe systemów dynamicznych i są szczególnie przydatne w analizie systemów ekonomicznych, ekologicznych i inżynierskich.
• Diagramy Ishikawa, znane też jako diagramy rybich ości, stosuje się do identyfikacji przyczyn problemów. Strukturalnie przypominają rybią ość, gdzie główny problem jest „kręgosłupem”, a przyczyny są „kośćmi”.
• Archetypy systemowe to typowe wzorce zachowań systemowych, które można rozpoznać w różnych kontekstach. Przykłady to „tragedia wspólnego pastwiska”^[12] czy „granice wzrostu”^[13]. Ich zrozumienie pomaga w identyfikacji i zarządzaniu problemami systemowymi, ponieważ pokazują one, jak typowe interakcje mogą prowadzić do przewidywalnych problemów.
• Mapy mentalne pomagają w organizacji myśli i konceptualizacji złożonych problemów poprzez graficzne przedstawienie powiązań między różnymi elementami systemu.
• Model góry lodowa (ang. iceberg model) służy do identyfikacji i analizy głębszych przyczyn problemów często niewidocznych na powierzchni. Składa się z wydarzeń, wzorców zachowań, struktur systemowych i modeli mentalnych. Dzięki niemu można przejść od reagowania na powierzchowne objawy problemów do rozwiązywania ich przyczyn.
• Symulacje komputerowe pozwalają modelować zachowania złożonych systemów, co umożliwia eksperymentowanie z różnymi scenariuszami i przewidywanie skutków działań bez ryzyka rzeczywistych konsekwencji.

Etapy myślenia systemowego

Początkiem myślenia systemowego jest zdefiniowanie systemu, o którym będziemy myśleć. W tym celu należy określić granice analizowanego systemu oraz zidentyfikować jego najważniejsze elementy i ich wzajemne relacje.

Następnie można przejść do identyfikacji wzorców i trendów w działaniu systemu. Do tego celu wykorzystuje się m.in. analizę danych historycznych i obserwację bieżących zdarzeń – pozwalają one dostrzec wzorce, które z kolei mogą ujawnić głębsze struktury systemu. Znalezione wzorce pomagają też w identyfikacji problemów oraz potencjalnych punktów zapalnych.

Po zgromadzeniu informacji można zabrać się za modelowanie systemu, czyli stworzenia reprezentacji systemu za pomocą np. diagramów pętli przyczynowo-skutkowych. Modele uwidaczniają relacji między poszczególnymi elementami systemu oraz symulują ich dynamikę w czasie, dzięki czemu można zrozumieć, jak zmiany w jednym elemencie mogą wpływać na resztę.

Kolejnym krokiem jest analiza systemu – polega ona na badaniu potencjalnych skutków różnych interwencji i scenariuszy. Dzięki niej można znaleźć dźwigni – miejsca, w których małe zmiany mogą prowadzić do znacznych efektów w całym systemie. Analiza pozwala też znaleźć najskuteczniejsze sposoby osiągnięcia pożądanych rezultatów.

Ostatnim etapem jest wdrażanie wybranych działań w rzeczywistym systemie oraz monitorowanie efektów. Trzeba też pamiętać, że jest to działanie ciągłe – należy bez przerwy zbierać dane zwrotne i modyfikować strategie w odpowiedzi na zmiany warunków. Poszczególne etapy warto też raz na jakiś czas powtórzyć i uzupełnić o nowe dane – dzięki temu można skutecznie radzić sobie z wieloma problemami i osiągać trwałe rezultaty w różnych dziedzinach.

Zastosowania myślenia systemowego

Myślenie systemowe oferuje narzędzia pozwalające zarządzać złożonymi problemami, co sprawia, że sprawdza się w zarządzaniu organizacjami. Dzięki niemu można analizować i optymalizować procesy wewnętrzne (np. system kontroli wewnętrznej), a także identyfikować wzajemne zależności między różnymi działami i procesami. To z kolei pozwala eliminować wąskie gardła i prowadzi do większej efektywności operacyjnej.

W ochronie środowiska myślenie systemowe stosuje się, żeby poznać ekosystemy i interakcje między ich komponentami, co pomaga w opracowywaniu strategii zrównoważonego rozwoju uwzględniających długoterminowe skutki ludzkich działań na przyrodę. Przykładem może być analiza wpływu działalności rolniczej na zasoby wodne i jakość gleby – może ona prowadzić do wdrożenia praktyk rolniczych minimalizujących negatywny wpływ na środowisko.

Myślenie systemowe pomaga też analizować złożone zależności między różnymi elementami systemu opieki zdrowotnej, np. dostępem do usług medycznych, jakością opieki i finansowaniem systemu. Dzięki temu można zidentyfikować czynniki wpływające na zdrowie populacji oraz opracować strategie poprawy zdrowia publicznego.

W edukacji myślenie systemowe pomaga zrozumieć, jak programy i nauczania, interakcje między uczniami i nauczycielami, a także zasoby edukacyjne wpływają na wyniki edukacyjne. Pozwala to projektować polityki edukacyjne lepiej odpowiadające na potrzeby uczniów.

Z kolei w zarządzaniu miastami i planowaniu przestrzennym myślenie systemowe pozwala zrozumieć, jak różne elementy (np. transport, mieszkalnictwo, infrastruktura i usługi publiczne) są ze sobą powiązane i jak wpływają na jakość życia mieszkańców. Pozwala to tworzyć plany urbanistyczne uwzględniające długoterminowe potrzeby społeczności miejskich.

Ograniczenia myślenia systemowego

Myślenie systemowe, mimo licznych zalet, ma pewne ograniczenia, które mogą utrudniać jego skuteczne zastosowanie. Jednym z głównych wyzwań jest złożoność systemów – często są one zbyt skomplikowane, aby można je było w pełni zrozumieć i modelować, co skutkuje uproszczeniem modeli i analiz, a więc może prowadzić do błędnych wniosków lub pominięcia ważnych zależności. Trzeba też pamiętać, że myślenie systemowe wymaga czasu wielu zasobów, zarówno ludzkich, jak i materialnych.

Ograniczające jest też trudność w gromadzeniu i analizie danych. Skuteczne myślenie systemowe wymaga dostępu do dużej ilości dokładnych i aktualnych danych, więc ich brak lub niska jakości mogą wpłynąć na wiarygodność analiz. Przetwarzanie i interpretacja danych wymagają też zaawansowanych umiejętności analitycznych oraz technologii, a to może być barierą dla wielu organizacji.

Myślenie systemowe wymaga też od członków organizacji zmiany sposobu myślenia i podejścia do problemów, co może spotkać się z oporem. Przełamanie barier kulturowych i mentalnych może wymagać dużej determinacji oraz wsparcia ze strony liderów i decydentów.

Zalety myślenia systemowego

Myślenie systemowe jest skutecznym narzędziem do rozwiązywania złożonych problemów, ponieważ pozwala holistycznie spojrzeć na problemy oraz zidentyfikować wzajemne zależności między różnymi elementami systemu. Dzięki temu można lepiej przewidywać skutki działań i podejmować bardziej świadome decyzje.

Myślenie systemowe wspiera także identyfikację dźwigni, czyli miejsc w systemie, w których niewielkie zmiany mogą prowadzić do dużych skutków. Sprawia to, że zasobu i działania można skierować tam, gdzie mogą przynieść największe korzyści, co przydaje się np. w zarządzaniu i planowaniu strategicznym.

Kolejną zaletą myślenia systemowego jest zdolność do identyfikacji i unikania niezamierzonych konsekwencji. Analizę sprzężeń zwrotnych i pętli przyczynowo-skutkowych pomaga przewidzieć potencjalne skutki uboczne działań i opracować strategie minimalizujące ryzyko ich wystąpienia.

Myślenie systemowe przyczynia się też do poprawy komunikacji i jakości współpracy między różnymi interesariuszami. Wspólne prace nad problemami i wyzwaniami pozwalają np. dzielić się wiedzą i doświadczeniami, co może prowadzić do wypracowania rozwiązań uwzględniających nieznane wcześniej perspektywy. W kontekście organizacyjnym może to pomóc w budowie kultury ciągłego doskonalenia i innowacji.