​Komunikacja inkluzywna – co to jest i kiedy ją wykorzystywać?

Komunikacja inkluzywna jest jednym z narzędzi stosowanych w budowie otwartego i równego społeczeństwa. Jak stosowanie odpowiednich zasad sprawia, że każda osoba, niezależnie od swoich cech, może w pełni uczestniczyć w życiu publicznym, zawodowym i edukacyjnym, co może eliminować bariery społeczne i zawodowe?

Z tego artykułu dowiesz się m.in.:

• Czym jest komunikacja inkluzywna?
• Jakie są zasady komunikacji inkluzywnej?
• Jakie są zastosowania komunikacji inkluzywnej?
• Jaka jest rola komunikacji inkluzywnej?

​​Komunikacja inkluzywna – definicja

Komunikacja inkluzywna (czasami także komunikacja włączająca) to rodzaj komunikacji interpersonalnej, który uwzględnia różnorodność odbiorców i dąży do eliminacji barier, które mogłyby kogokolwiek wykluczać lub marginalizować. Podejście to opiera się na szacunku dla odmienności kulturowych, językowych, płciowych, etnicznych, wiekowych, a także różnic wynikających z niepełnosprawności. Tego rodzaju komunikacja stara się uwzględniać wszystkie te elementy, żeby dać wszystkim równy dostęp do informacji oraz uczestnictwa w dialogu społecznym^{[1] [2] [3]}.

Komunikacja inkluzywna to sposób przekazywania informacji, który uwzględnia różnorodność odbiorców, eliminując bariery i promując równość w dostępie do treści oraz uczestnictwie w dialogu społecznym.

Definicja komunikacji inkluzywnej

W praktyce komunikacja inkluzywna to unikanie używania języka, który mógłby być obraźliwy, wykluczający lub stereotypizujący wobec jakiejkolwiek grupy. Jej ważnym elementem jest również stosowanie neutralnych form językowych, które nie narzucają tradycyjnych ról płciowych ani nie pomijają osób, które identyfikują się poza binarnym podziałem płciowym. W tym rodzaju komunikacji przekaz dostosowuje się do potrzeb osób o różnych możliwościach percepcyjnych, np. osób z niepełnosprawnościami sensorycznymi czy kognitywnymi, poprzez m.in. stosowanie alternatywnych formatów przekazu, takich jak audiodeskrypcja, napisy dla niesłyszących lub język migowy^{[4] [5] [6]}.

Komunikacja włączająca zwraca też uwagę na formę przekazu, co może obejmować dostosowanie materiałów wizualnych, tak by prezentowały różnorodność społeczną w pozytywnym świetle i nie opierały się na schematycznych wyobrażeniach. Nie ogranicza się ona tylko do języka mówionego czy pisanego, ale dotyczy szeroko rozumianego sposobu interakcji międzyludzkiej, żeby stworzyć przestrzeń, w której każdy może czuć się akceptowany niezależnie od różnic społecznych, biologicznych czy kulturowych^{[7] [8]}.

​​Zasady komunikacji inkluzywnej

Komunikacja inkluzywna bazuje na kilku elementach i zasadach^{[9] [10] [11]}:

• Język w komunikacji inkluzywnej nie może dyskryminować oraz stosować stereotypów ani uprzedzeń wobec żadnej grupy społecznej. Obejmuje to unikanie określeń, które mogłyby być obraźliwe ze względu na płeć, wiek, rasę, narodowość, orientację seksualną, niepełnosprawność czy wyznanie. Dąży się do używania form neutralnych – przykładowo w kontekście płci, warto stosować formy neutralne, takie jak „osoba prowadząca” zamiast „prowadzący” czy „prowadząca”.
• Komunikacja włączająca musi uwzględniać różne potrzeby osób z niepełnosprawnościami sensorycznymi, kognitywnymi czy ruchowymi, więc musi też uwzględniać elementy komunikacji niewerbalnej. Teksty i materiały powinny być dostępne w audiodeskrypcji dla osób niewidomych, z napisami dla niesłyszących, w języku migowym, a w formatach umożliwiających ich łatwe przetwarzanie na urządzeniach wspomagających. Ważne jest też stosowanie prostego języka, żeby wszystkie przekazy były zrozumiałe dla osób o różnym poziomie sprawności kognitywnej.
• W komunikacji wizualnej oraz pisemnej dobrze jest pokazywać różnorodność społeczeństwa. Oznacza to używanie obrazów i przykładów, które przedstawiają ludzi o różnych kolorach skóry, płci, orientacjach seksualnych, wieku, religiach oraz z niepełnosprawnościami w pozytywnym i realistycznym świetle. Należy jednocześnie unikać przedstawień, które mogłyby podtrzymywać stereotypy lub wykluczać określone grupy.
• Fizyczne i wirtualne przestrzenie, w których odbywa się komunikacja, powinny być dostosowane do różnorodnych potrzeb. W kontekście wydarzeń publicznych czy spotkań należy zapewnić dostępność przestrzeni dla osób z ograniczeniami ruchowymi oraz dostarczyć materiały w odpowiednich formatach (np. dokument zapisany brajlem dla osób niewidomych). W przypadku komunikacji online, platformy i narzędzia cyfrowe muszą dawać wszystkim możliwość aktywnego udziału
• Komunikacja powinna być skonstruowana tak, by nikt nie był z niej wykluczone. Dobrze jest zatem uwzględnić różne języki (w tym mniejszości narodowych i etnicznych), co jest szczególnie ważne w międzynarodowych środowiskach. W komunikacji należy także unikać specjalistycznego żargonu i zbyt skomplikowanych sformułowań, jeśli nie są one naprawdę potrzebne.
• Komunikacja inkluzywna zakłada wymianę informacji i szacunek dla opinii i poglądów wszystkich uczestników. Ważnym elementem jest umiejętność aktywnego słuchania, czyli autentyczne zainteresowanie wypowiedziami innych osób, a także gotowość do adaptacji przekazu w odpowiedzi na potrzeby i uwagi odbiorców.
• W komunikacji włączającej trzeba zachować świadomość kontekstu kulturowego, społecznego i historycznego – pozwala to uniknąć nieporozumień, obrażania uczuć czy ignorowania ważnych aspektów tożsamości odbiorców.

​Zastosowania komunikacji inkluzywnej

W środowisku edukacyjnym komunikacja inkluzywna może obejmować np. dostosowywanie materiałów dydaktycznych do potrzeb uczniów z różnymi zdolnościami poznawczymi oraz z różnym stopniem znajomości języka. Nauczyciel w szkole podstawowej, mając w klasie uczniów o różnym pochodzeniu kulturowym, może stosować uproszczony język, aby wszyscy uczniowie mieli równy dostęp do treści edukacyjnych. Może także stosować metody nauczania, które wspierają współpracę między uczniami o różnym poziomie sprawności.

W przypadku komunikacji korporacyjnej inkluzywność objawia się np. w przygotowywaniu regulaminów tak, by były zrozumiały dla osób o różnym poziomie wykształcenia czy pochodzeniu kulturowym. Przykładem może być korporacja, która wprowadza neutralne płciowo formy językowe w komunikacji wewnętrznej. Organizacje dostosowują też swoje narzędzia do potrzeb osób z niepełnosprawnościami, na przykład poprzez wprowadzenie programów komputerowych obsługujących technologię przekształcającą tekst na mowę.

W przestrzeni publicznej komunikacja inkluzywna zapewnia równość w dostępie do informacji i uczestnictwa w życiu społecznym. Przykładem mogą być miasta wprowadzające wielojęzyczne oznakowania np. na lotniskach, dworcach kolejowych czy w urzędach – w ten sposób migranci i turyści mogą łatwiej poruszać się po mieście i korzystać z usług publicznych. Innym przykładem są napisy w telewizji podczas programów informacyjnych.

Komunikacja włączająca ma też znaczenie w obszarze cyfrowym – strony internetowe instytucji publicznych i komercyjnych powinny być dostosowane do potrzeb osób z różnymi ograniczeniami percepcyjnymi zgodnie z wytycznymi WCAG (Web Content Accessibility Guidelines, w skrócie web accessibility). Oznacza to, że powinny oferować alternatywne opisy dla obrazów, możliwość nawigacji za pomocą klawiatury, a także opcję powiększania tekstu dla osób z problemami wzrokowymi. W mediach społecznościowych z kolei stosuje się narzędzia wspomagające, takie jak generowanie automatycznych napisów do filmów.

W kontekście kampanii marketingowych (a szerzej także komunikacji marketingowej) inkluzywność w komunikacji przejawia się w przedstawianiu różnorodnych grup społecznych w reklamach i materiałach promocyjnych. Przykładem może być kampania reklamowa, która pokazuje ludzi o różnym kolorze skóry, wieku, płci czy orientacji seksualnej w sposób naturalny i pozytywny oraz bez stereotypów. Coraz więcej firm stara się tworzyć kampanie, które respektują różnorodność odbiorców, np. reklamy skierowane do osób z niepełnosprawnościami przedstawiają ich jako pełnoprawnych uczestników życia społecznego i zawodowego.

​Rola komunikacji inkluzywnej

Komunikacja inkluzywna jest jednym z elementów budowy społeczeństwa opartego na równości, szacunku oraz wzajemnym zrozumieniu. Zapewnia ona, że każdy – niezależnie od swojej tożsamości, zdolności, pochodzenia czy statusu społecznego – ma równy dostęp do informacji i uczestnictwa w życiu publicznym, zawodowym oraz edukacyjnym. Eliminuje to też bariery, które mogą prowadzić do wykluczenia określonych grup społecznych.

W wymiarze społecznym komunikacja inkluzywna promuje równość i integrację, umożliwiając osobom z różnorodnymi potrzebami (np. mniejszościom językowym, osobom z niepełnosprawnościami oraz grupom wykluczonym społecznie) uczestnictwo w dialogu społecznym. Dzięki temu mogą one być nie tylko odbiorcami informacji, ale także aktywnymi uczestnikami życia publicznego, co sprzyja budowaniu bardziej społeczeństwa, w którym głos każdej grupy jest brany pod uwagę oraz przeciwdziała stereotypom i uprzedzeniom.

Firmy, które wdrażają zasady inkluzywnej komunikacji, tworzą przestrzeń, w której każdy pracownik, niezależnie od indywidualnych cech, może czuć się traktowany z szacunkiem. Sprzyja poprawie morale w zespole, zwiększeniu zaangażowania pracowników oraz innowacyjności, ponieważ różnorodne perspektywy są w pełni integrowane w procesach decyzyjnych. W ten sposób buduje się lepsze relacje wewnątrz zespołów, co może skutkować wzrostem efektywności organizacji.

W kontekście edukacyjnym komunikacja włączająca gwarantuje, że każdy uczeń, bez względu na zdolności poznawcze, język ojczysty czy niepełnosprawności ma równy dostęp do nauki i materiałów dydaktycznych. Promuje ona także rozwój kompetencji społecznych, takich jak empatia, tolerancja i współpraca. Ma to znaczenie w przestrzeni publicznej – państwa, które poważnie i z szacunkiem traktują swoich obywateli, promują ich zaangażowanie w życie polityczne i społeczne, co przyczynia się do budowania zaufania oraz wzrostu poczucia przynależności do wspólnoty. Działa to też w druga stronę – obywatele poważnie traktujący zasady inkluzywności wymagają tego samego od państwa.

Komunikacji inkluzywnej poprzez promowanie prostego i niewykluczającego języka nie tylko eliminuje uprzedzenia, ale także wspiera równość i pomaga w kształtowaniu postaw opartych na wzajemnym szacunku i zrozumieniu. Używanie neutralnych płciowo form językowych oraz unikanie stereotypów i uproszczonych wyobrażeń o różnych grupach pomaga też budować społeczeństwo, którego wszyscy członkowie mają równe szanse wyrażenia swoich poglądów i mogą na równi uczestniczyć w życiu publicznym.