Dezinformacja – co to jest?

Żyjemy w epoce informacyjnej, gdzie każdego dnia bombardują nas tysiące wiadomości z różnych źródeł. Ale co się dzieje, gdy prawda miesza się z kłamstwem tak skutecznie, że trudno je od siebie odróżnić? Dezinformacja stała się jednym z największych wyzwań XXI wieku, wpływając na nasze decyzje, podważając wiarygodność instytucji publicznych i kształtując poglądy milionów ludzi na całym świecie.

Z tego artykułu dowiesz się m.in.:

• Czym jest dezinformacja?
• Jakie są rodzaje dezinformacji?
• Jak działa dezinformacja?
• Jakie prawa regulują dezinformację?
• Jakie zagrożenia wynikają z dezinformacji?

Najważniejsze informacje:

• Dezinformacja to celowe rozpowszechnianie fałszywe lub zmanipulowanych informacji w celu wprowadzenia odbiorców w błąd i osiągnięcia określonych korzyści politycznych, ekonomicznych lub militarnych.
• Historia dezinformacji sięga starożytności, ale szczyt rozwoju nastąpił w XVIII-wiecznej Rosji, a współcześnie wykorzystuje nowoczesne technologie i mediach społecznościowych.
• Główne rodzaje to fałszywe informacje, teorie spiskowe, pseudonauka, deepfake i podszywanie się pod znane instytucji.
• Mechanizm polega na wykorzystaniu emocji, manipulacji prawdziwymi danymi i tworzeniu pozorów autentyczności przez podmioty dezinformujące.
• Regulacje obejmują unijny Akt o usługach cyfrowych oraz „Kodeks postępowania w zakresie zwalczania dezinformacji”.
• Zagrożenia dotyczą zdrowiem publicznym, utrzymania zdrowej demokracji, podziałów społecznych i wiarygodności instytucji publicznych.

Dezinformacja – definicja

Dezinformacja stanowi jedno z najpoważniejszych wyzwań współczesnej komunikacji. To zjawisko, które dotyka każdego z nas w Internecie i mediach społecznościowych, ma głębokie korzenie historyczne i wielorakie konsekwencje społeczne.

Dezinformacja to celowe i konsekwentne rozpowszechnianie fałszywych lub zmanipulowanych informacji, a także fabrykowanie takich przekazów, aby wprowadzić odbiorców w błąd i wywołać określone efekty.

Definicja dezinformacji

Tym, co odróżnia dezinformację od zwykłych pomyłek jest jej świadomy charakter. W przeciwieństwie do misinformacji, która powstaje przez przypadek, dezinformacja zawsze ma zamierzoną intencję. Podmioty dezinformujące działają z konkretnym celem – mogą to być korzyści polityczne, ekonomiczne, wizerunkowe, finansowe lub militarne.

Współczesna dezinformacja wykorzystuje najnowsze technologie, w tym sztuczną inteligencję do tworzenia fałszywych treści. Zwykli użytkownicy często stają się nieświadomymi uczestnikami szerzenia dezinformacji, udostępniając nieprawdziwe treści w sieci.

Fenomen ten szczególnie intensywnie rozwija się na platformach społecznościowych, gdzie algorytmy promują treści wywołujące silne emocje. Temat dezinformacji zyskał na znaczeniu zwłaszcza w kontekście utrzymania zdrowej demokracji i przeciwdziałania manipulowaniem opinią publiczną.

Jakie są rodzaje dezinformacji?

Dezinformacja jak kameleon potrafi przybierać różne barwy i formy. Współczesne podmioty dezinformujące dysponują arsenałem technik, które skutecznie wprowadzają w błąd odbiorców w Internecie.

Fake newsy

Fałszywe informacje przybierają formę sensacyjnych wiadomości, które celowo wprowadzają w błąd odbiorców. Mogą pojawiać się jako zwykłe posty, grafiki, czy spreparowane materiały wideo. Przykładem może być informacja o rzekomym obaleniu rządu, która rozprzestrzenia się jak pożar w mediach społecznościowych.

Teorie spiskowe

To wiadomości wskazujące na abstrakcyjne zależności niepoparte faktami. Liderzy opinii często wykorzystują teorie spiskowe do budowania swojej pozycji. Przykłady obejmują przekonania o ukrywaniu szkodliwych składników w żywności, planowanych pandemiach czy sztucznej inteligencji służącej inwigilacji przez rzekomy „rząd światowy”.

Pseudonauka

Pseudonauka to szczególnie niebezpieczny rodzaj dezinformacji, zwłaszcza w kontekście zdrowiem publicznym. Szarlatani oferują „cudowne leki” czy podważają skuteczność szczepionek, co może prowadzić do katastrofalnych skutków zdrowotnych.

Deepfake i cheapfake

Technologie AI umożliwiają tworzenie deepfake’ów – spreparowanych materiałów wideo, które są coraz trudniejsze do wykrycia. Cheapfake to prostsza wersja – manipulowanie obrazem za pomocą dostępnych narzędzi. Wybory w wielu krajach, które odbywały się w drugiej dekadzie XXI wieku, pokazały, jak z pomocą sztucznej inteligencji można tworzyć fałszywe nagrania głosowe polityków.

Podszywanie się

Cyberprzestępcy często wykorzystują wizerunek instytucji publicznych czy osób publicznych. Tworzą fałszywe konta w mediach społecznościowych, które przypominają oficjalne profile. Biało czerwona flaga polska czy logotyp unii europejskiej są często wykorzystywane do nadania pozorów wiarygodności.

Jak działa dezinformacja?

Dezinformacja działa jak perfekcyjnie zestrojona orkiestra manipulacji, gdzie każdy instrument gra swoją rolę w tworzeniu fałszywej symfonii rzeczywistości. Mechanizm tego zjawiska opiera się na wykorzystaniu ludzkich słabości i emocji.

Pierwszy krok to celowe fabrykowanie treści. Podmioty dezinformujące tworzą nieprawdziwe informacje, manipulowane zdjęcia czy spreparowane filmy. Mogą to być fake newsy, deepfake’i czy fałszywe badania z „drapieżnych czasopism”, które nie przestrzegają standardów etycznych.

Drugi etap to wykorzystanie emocji. Dezinformacja karmi się ludzkimi lękami i uprzedzeniami. Wzbudza strach, gniew czy euforię, aby wywołać nieracjonalne zachowania. Algorytmy platform społecznościowych dodatkowo promują treści wywołujące silne reakcje, tworząc „bańki informacyjne”.

Trzeci element to tworzenie pozorów autentyczności. Trolle i boty działają jak sztuczny tłum, nadając fałszywym treściom pozory popularności. Podszywanie się pod instytucje czy portale internetowe zwiększa wiarygodność przekazu.

Kluczowym mechanizmem jest także manipulowanie prawdziwymi danymi. Selektywne prezentowanie faktów czy tworzenie fałszywych powiązań między niezwiązanymi informacjami może skutecznie wprowadzać w błąd. Dane statystyczne są wykorzystywane do uwiarygodnienia fałszywej tezy.

Końcowym etapem jest szybkie rozprzestrzenianie w sieci. Fałszywe informacje docierają do odbiorców sześciokrotnie szybciej niż prawdziwe wiadomości. Użytkownicy nieświadomie stają się częścią łańcucha dezinformacji, udostępniając niesprawdzone treści.

Dezinformacja jest jak wirus – rozprzestrzenia się wykładniczo w mediach społecznościowych, wykorzystując nasze emocje jako nośniki. Krytyczne myślenie to jedyna skuteczna szczepionka przeciwko tej epidemii kłamstw.

Damian Sawicki, Radca Prawny Cyrek Digital

Jakie prawa regulują dezinformację?

Regulacje dotyczące dezinformacji tworzą coraz gęstszą sieć prawną, mającą na celu przeciwdziałanie manipulowanie opinią publiczną i ochronę wiarygodności instytucji demokratycznych.

Akt o usługach cyfrowych (Digital Services Act, DSA) stanowi kluczowe prawo Unii Europejskiej, które nakłada nowe obowiązki na platformy internetowe. Regulacja ta wymaga od platform społecznościowych usuwania nielegalnych treści i wzmożonej walki z dezinformacją. DSA ma zapewnić, że platformy działają odpowiedzialnie i nie nadużywają swojej pozycji na rynku.

„Kodeks postępowania w zakresie zwalczania dezinformacji” z 2018 roku został podpisany przez największe platformy internetowe (Google, Facebook, Apple, TikTok, Instagram, YouTube, X). Kodeks koncentruje się na pięciu głównych obszarach: transparentności treści sponsorowanych, identyfikacji kont i botów, przejrzystości algorytmów, dostępie do różnorodnych źródeł informacji oraz monitoringu prowadzonym przez instytucje badawcze.

Parlament Europejski w marcu 2019 roku przyjął zalecenia dotyczące przeciwdziałania dezinformacji, podkreślając potrzebę ochrony wyborów przed ingerencją zagraniczną. UE potępiła agresywne działania Rosji, Chin, Iranu i Korei Północnej w styczniu 2019 roku.

EUvsDisinfo – specjalna komórka utworzona przez UE w 2015 roku – odpowiada za analizę dezinformacji. Do marca 2020 roku zidentyfikowała ponad 7500 przypadków fałszywych informacji.

W Polsce obowiązuje Art. 132 Kodeksu karnego z 1997 roku, który penalizuje rozpowszechnianie fałszywych wiadomości, jeśli ich autor jednocześnie „oddaje usługi wywiadowcze”. Historycznie, polskie prawo karało za fałszywe wiadomości już w latach 20. XX wieku.

Inne kraje wprowadzają własne regulacje. Litwa zaostrzyła prawo, umożliwiając zamknięcie konta rozpowszechniającego fałszywe informacje na 48 godzin. Grecja w 2021 roku przyjęła surowsze kary za rozpowszechnianie fałszywych wiadomości, choć przepisy zostały złagodzone w 2022 roku.

Jakie zagrożenia wynikają z dezinformacji?

Dezinformacja to miecz Damoklesa wiszący nad współczesnym społeczeństwem. Jej negatywny wpływ rozlewa się jak rozlany atrament, plamiąc każdy aspekt naszego życia społecznego, politycznego i osobistego.

Zagrożenia dla demokracji stanowią serce problemu. Dezinformacja podważa zaufanie do instytucji publicznych, tworząc podziały społeczne i polaryzację. Podczas wyborów fałszywe informacje mogą manipulować wynikami, a politycy używają jej do dyskredytowania przeciwników. Podział społeczeństwa prowadzi do radykalizacji postaw i utrudnia konstruktywny dialog.

Zdrowotne konsekwencje są szczególnie alarmujące. Pseudonaukowe porady mogą zabijać – fałszywe informacje o szczepionkach przyczyniły się do wzrostu zachorowań na grypę i krztusiec. Pacjenci sięgają po podrobione leki od szarlatanów, rezygnując z profesjonalnego leczenia. COVID-19 pokazał, jak dezinformacja może osłabiać reakcje kryzysowe władz.

Straty ekonomiczne to kolejny wymiar zagrożenia. Fałszywe informacje mogą prowadzić do błędnych decyzji inwestycyjnych czy paniki na rynkach finansowych. Przykład z rzekomego skażenia może doprowadzić do masowych wykupów produktów czy ucieczki kapitału.

Bezpieczeństwo narodowe znajduje się w centrum ataku dezinformacyjnego. Obce państwa wykorzystują dezinformację jako narzędzie wojny hybrydowej, dążąc do destabilizacji przeciwników. Rosyjskie operacje dezinformacyjne na arenie międzynarodowej mają na celu osłabienie NATO i UE.

Technologiczne wyzwania narastają z każdym dniem. Rozwój AI umożliwia tworzenie coraz bardziej wiarygodnych fałszywych treści. Deepfake’i i boty stają się coraz trudniejsze do wykrycia, a algorytmy mediów społecznościowych promują treści wywołujące emocje.

Erozja prawdy stanowi fundamentalne zagrożenie. W świecie, gdzie „każdy może być ekspertem”, coraz trudniej odróżnić prawdę od fałszu. Młode pokolenie, które głównym źródłem informacji czyni media społecznościowe, jest szczególnie narażone na manipulacje.