Wykres Ishikawy – co to jest, przykłady użycia

Wykres Ishikawy to narzędzie umożliwiające specjalistom z różnych branż analizę i rozwiązywanie skomplikowanych problemów. Jak go stworzyć i gdzie znajdzie zastosowanie?

Z tego artykułu dowiesz się m.in.:

• Czym jest wykres Ishikawy?
• Jaka jest historia wykresu Ishikawy?
• Jakie są rodzaje wykresów Ishikawy?
• Jak stworzyć wykres Ishikawy?
• Jakie są zastosowania wykresu Ishikawy?
• Jakie są alternatywy dla wykresu Ishikawy?
• Jakie są ograniczenia wykresu Ishikawy?
• Jakie są zalety wykresu Ishikawy?

Wykres Ishikawy – definicja

Wykres Ishikawy, znany również jako diagram przyczynowo-skutkowy lub diagram rybiej ości, jest narzędziem analitycznym stosowanym do identyfikacji i analizy przyczyn problemów lub zjawisk w różnych procesach. Służy on do systematycznego badania wszystkich potencjalnych kategorii przyczyn, które mogą wpływać na określony problem lub wynik, co pomaga znaleźć źródła trudności i opracowaniu skutecznych rozwiązań.

Wykres Ishikawy to wizualne narzędzie służące do identyfikacji, śledzenia i analizowania potencjalnych przyczyn konkretnego problemu w procesie lub systemie.

Definicja wykresu Ishikawy

Wizualnie wykres przypomina szkielet ryby, gdzie głowa reprezentuje problem lub efekt, a linie odchodzące od kręgosłupa ilustrują różne kategorie przyczyn, takie jak ludzie, maszyny, metody, materiały, środowisko i pomiary. Główne kategorie przyczyn można dodatkowo rozgałęziać w celu bardziej szczegółowego zidentyfikowania konkretnych czynników.

Główną zaletą wykresu Ishikawy jest jego zdolność do organizowania informacji w przejrzystej strukturze, co ułatwia zespołom identyfikację i priorytetyzację obszarów wymagających poprawy. Przydaje się on w zarządzaniu jakością, procesach produkcyjnych oraz analizie problemów w różnych dziedzinach przemysłu i usług.

Historia wykresu Ishikawy

Historia diagramy Ishikawy wiąże się z rozwojem narzędzi zarządzania jakością w XX wieku, a jego twórcą był Kaoru Ishikawa, japoński inżynier i teoretyk zarządzania jakością. Ishikawa, urodzony w 1915 roku, zdobył wykształcenie na Uniwersytecie Tokijskim, gdzie studiował inżynierię chemiczną. Jego praca zawodowa oraz badania skupiały się na doskonaleniu metod zarządzania jakością w przemyśle, co zyskało szczególne znaczenie w okresie odbudowy gospodarczej Japonii po II wojnie światowej^{[1] [2]}.

Diagram Ishikawy Kaoru opracował w latach 40. XX wieku jako narzędzie wspierające analizę przyczyn i skutków problemów związanych z jakością procesów produkcyjnych. W 1943 roku Ishikawa po raz pierwszy zaprezentował swój diagram w kontekście zarządzania jakością w fabrykach, wskazując na konieczność systematycznego podejścia do identyfikacji czynników wpływających na problemy. Było to innowacyjne podejście, które łączyło prostotę wizualizacji z kompleksową analizą. Narzędzie to szybko zyskało uznanie w Japonii, stając się istotnym elementem filozofii Total Quality Management (TQM)^{[3] [4]}.

Wykres Ishikawy, dzięki swojej uniwersalności i łatwości stosowania, stał się jednym z tzw. Siedmiu Narzędzi Jakości i był głównym elementem sukcesu i ciągłego doskonalenia japońskich przedsiębiorstw. Jego popularność rozprzestrzeniła się poza Japonię w latach 60. i 70., gdy inne kraje zaczęły przyjmować japońskie metody zarządzania jakością, inspirując się ich efektywnością w osiąganiu wysokich standardów produkcji^{[5] [6]}.

Rodzaje wykresów Ishikawy

Diagram Ishikawy, mimo że jest znany głównie z jednego formatu (diagram rybiej ości), może być modyfikowany lub stosowany w różny sposób w zależności od specyfiki problemu, branży lub preferencji zespołu. Wybór odpowiedniego rodzaju zależy od specyfiki problemu, którego doświadcza organizacja, oraz branży, w której działa. Ważne jest, aby zespoły wybrały model, który najbardziej odpowiada ich konkretnym potrzebom analitycznym i operacyjnym. Oto najczęściej stosowane warianty:

Standardowy wykres Ishikawy (6M)

To najbardziej powszechna diagramy przyczynowo-skutkowego, w której „kości” są podzielone według sześciu kategorii, zwanych 6M: metody, maszyny, ludzie (z języka angielskiego „manpower”), materiały, środowisko (z języka angielskiego „mother nature”) i pomiar (z języka angielskiego „measurement”). Każda kategoria jest badana, aby zrozumieć, jak może przyczyniać się do problemu.

Wykres 8M

Jest to kolejny diagram przyczynowo-skutkowy, który rozszerza model 6M o dwie dodatkowe kategorie: „zarządzanie” (z języka angielskiego „management”) i „utrzymanie” (z języka angielskiego „maintenance”). Często stosuje się go w bardziej złożonych środowiskach przemysłowych, gdzie dodatkowe kategorie mają znaczący wpływ na wyniki procesów.

Wykres 4M1D

Skupia się na czterech kategoriach: maszyny, materiały, metody i ludzie (z języka angielskiego „manpower”), z „defektami” jako centralnym punktem analizy. Zespół zaczyna od określonego defektu lub błędu i analizuje, jak czynniki 4M mogą przyczyniać się do jego powstania.

Wykres 5W1H

Stosuje metodykę, opartą na pytaniach: kto („who”), co („what”), kiedy („when”), gdzie („where”), dlaczego („why”) i jak („how”). Jest to szczególnie przydatne, gdy przyczyna problemu nie jest jasna, a zespół musi prowadzić dogłębne dochodzenie, aby dotrzeć do jego źródła.

Tworzenie wykresu Ishikawy

Na początku tworzenia diagramy należy jasno i precyzyjnie zidentyfikować problem, możliwe przyczyny (w tym jeśli to możliwe przyczynę źródłową i przyczyny szczegółowe, które często można wyłonić na podstawie zdefiniowanych wcześniej przyczyn problemów) lub efekt do analizy. Zdefiniowanie problemu w sposób zrozumiały i możliwie szczegółowy pozwala uniknąć niejasności i przydaje się, gdy potrzebna jest np. rozbudowa wykresu. Problem zapisuje się w centralnym punkcie wykresu, w „głowie ryby”.

Żeby stworzyć diagram Ishikawy, trzeba określić też główne kategorie, które będą stanowiły pierwsze poziomy gałęzi wykresu. Do ich określenia można wykorzystać burzę mózgów zespołu pracowników. W tradycyjnym podejściu do zarządzania jakością używa się klasycznych kategorii – ludzie, maszyny, metody, materiały, środowisko i pomiary – ale w zależności od specyfiki problemu kategorie można dostosować do punktu widzenia i potrzeb organizacji.

W proces tworzenia wykresu powinni być zaangażowani członkowie zespołu reprezentujący różne obszary kompetencji związane z analizowanym problemem. Zespół ten może dostarczyć różnorodnych perspektyw i wiedzy, co jest kluczowe dla identyfikacji wszystkich potencjalnych przyczyn.

Zastosowanie diagramu przyczynowo-skutkowego, przeprowadzenie burzy mózgów i uwzględnienie różnych perspektyw pozwalają wygenerować możliwie jak największą liczbę potencjalnych przyczyn problemu. Następnie przypisuje się je do odpowiednich kategorii i nanosi na wykres jako gałęzie odchodzące od głównych kategorii.

Każda z głównych przyczyn może zostać rozwinięta o kolejne poziomy szczegółowości, aby zidentyfikować bardziej konkretne czynniki wpływające na problem. Rozwinięcie to można kontynuować, dopóki wszystkie istotne przyczyny nie zostaną zidentyfikowane i zrozumiane.

Po zebraniu i naniesieniu wszystkich potencjalnych przyczyn należy je zweryfikować pod kątem ich rzeczywistego wpływu na problem. W tym kroku można usunąć powtarzające się lub mniej istotne czynniki oraz uporządkować przyczyny w logiczny sposób.

Graficzna analiza problemu pozwala zidentyfikować główne jego powody, które mają największy wpływ na problem. Można w tym celu zastosować dodatkowe narzędzia, takie jak analiza Pareto, aby określić, które przyczyny należy priorytetyzować.

Po zidentyfikowaniu głównych przyczyn zespół powinien opracować działania mające na celu wyeliminowanie tych przyczyn lub minimalizację ich wpływu na problem. Budowa wykresu Ishikawy musi zawsze uwzględniać zdania w rodzaju “potrzebujemy globalnego przeglądu” lub “w podejmowaniu działań naprawczych musimy wyróżniać się większą szybkością rozwiązywania problemów” – innymi słowy, musi uwzględniać wszystkie propozycje naprawy danego problemu.

Ostateczny diagram Ishikawy oraz wnioski z analizy powinny zostać udokumentowane i przekazane odpowiednim interesariuszom. Dokumentacja powinna zawierać szczegółowy opis procesu analizy (w tym analizy ryzyka związanego z konsekwencjami niewyeliminowania problemu), zidentyfikowane przyczyny oraz plan działań.

Zastosowania wykresu Ishikawy

Diagram Ishikawy jest jednym z podstawowych narzędzi wykorzystywanych w zarządzaniu jakością. W tym kontekście stosuje się go do analizy niezgodności w przedsiębiorstwach produkcyjnych, takich jak wady wyrobów, przestoje maszyn czy problemy związane z wydajnością. Możliwość wizualnego przedstawienia złożonych powiązań przyczyn i skutków wspiera on zespoły w identyfikowaniu kluczowych obszarów wymagających poprawy oraz w zapobieganiu powtarzalnym błędom.

W sektorze usług potencjał diagramu Ishikawy ujawnia się analizie problemów związanych z obsługą klienta, opóźnieniami w realizacji zamówień czy niskim poziomem satysfakcji użytkowników. Umożliwia on szczegółowe określenie problemów związanych z procesami wewnętrznymi, takich jak komunikacja w zespole, szkolenia pracowników czy sposóbzarządzania zasobami, a to prowadzi do podnoszenia jakości świadczonych usług.

Przykłady zastosowania wykresu Ishikawy można też zaobserwować w obszarze projektów i zarządzania procesami, gdzie jest narzędziem wspierającym identyfikację ryzyk oraz potencjalnych przeszkód wpływających na realizację celów. Analiza za pomocą diagramu Ishikawy może być stosowana na etapie planowania projektów w celu przewidywania możliwych problemów, jak również w trakcie ich realizacji, aby diagnozować przyczyny opóźnień lub niewystarczającej efektywności działań.

Alternatywy dla wykresu Ishikawy

Istnieje wiele alternatyw dla diagramy Ishikawy, ale jednym z popularniejszych narzędzi jest analiza 5 Why (5 Dlaczego), która polega na wielokrotnym zadawaniu pytania „dlaczego?” w celu dotarcia do źródłowej przyczyny problemu. Metoda 5W jest szczególnie przydatna w sytuacjach, gdy problem jest stosunkowo prosty, a jego analiza nie wymaga kompleksowego narzędzia wizualnego.

Kolejną alternatywą są diagramy przepływu, które przedstawiają proces w formie graficznej, umożliwiając identyfikację miejsc, w których mogą występować problemy. Narzędzie to jest użyteczne w analizie złożonych procesów, gdzie zrozumienie sekwencji działań i ich wzajemnych powiązań jest kluczowe.

Metoda Pareto, oparta na zasadzie 80/20, również stanowi alternatywę, szczególnie w sytuacjach, gdy konieczne jest zidentyfikowanie kluczowych przyczyn problemu mających największy wpływ. Tworząc wykres Pareto, można skupić się na niewielkiej liczbie czynników, które generują większość skutków.

Mapowanie myśli (mind mapping) jest innym narzędziem, które umożliwia swobodne generowanie i organizowanie przyczyn problemów w formie graficznej. Ta metoda jest mniej strukturalna niż diagram Ishikawy, co czyni ją odpowiednią w początkowych fazach analizy, gdy celem jest zebranie różnorodnych pomysłów.

Z kolei diagram drzewa decyzyjnego może być wykorzystywany do analizy problemów wymagających rozważenia różnych scenariuszy i opcji działania. Pozwala on na hierarchiczne przedstawienie przyczyn i ich konsekwencji, co wspiera podejmowanie decyzji w złożonych sytuacjach.

Także narzędzia statystyczne, takie jak analiza regresji czy analiza korelacji, mogą stanowić zaawansowaną alternatywę, szczególnie w przypadkach, gdy dostępne są duże ilości danych ilościowych.

Ograniczenia wykresu Ishikawy

Jednym z głównych ograniczeń wykresu przyczynowo skutkowego jest brak możliwości precyzyjnego określenia, które zidentyfikowane przyczyny mają największy wpływ na analizowany problem. Diagram ten jedynie organizuje informacje w sposób wizualny, ale nie pozwala ich ilościowo oszacować ani na zhierarchizować znaczenia poszczególnych czynników.

Skuteczność zastosowania diagramu Ishikawy zależy też od kompetencji, wiedzy i doświadczenia osób zaangażowanych w analizę. Jeśli pominą one identyfikację przyczyn lub zrobią to błędnie, rezultaty analizy mogą być niewiarygodne, co może prowadzić do błędnych działań naprawczych.

Trzeba też pamiętać, że choć każda z kategorii przyczyn określa potencjalne powody problemy, nie nie uwzględnia ją one związków ani zależności między nimi. Struktura zakłada diagramy przyczynowo-skutkowego zakłada liniowy model powiązań, co może być niewystarczające w przypadku bardziej złożonych systemów, gdzie przyczyny wpływają na siebie w sposób nieliniowy.

Czasochłonność tworzenia wykresu w przypadku problemów wieloaspektowych. Analiza wymagająca głębokiego zbadania przyczyn na wielu poziomach może być skomplikowana i trudna do przedstawienia w czytelny sposób na jednym diagramie.

Warto też podkreślić, że zastosowanie diagramu nie dostarcza gotowych rozwiązań problemów, a jedynie pomaga w ich identyfikacji. Dalsze działania, takie jak ocena wpływu przyczyn i opracowanie strategii naprawczych, wymagają zastosowania dodatkowych narzędzi i metod analizy.

Zalety wykresu Ishikawy

Największymi wartościami diagramu Ishikawy są jego przejrzystość i intuicyjność, co pozwala na łatwą interpretację powiązań z pomocą analizy przyczynowo-skutkowej za każdym razem, gdy istnieje podejrzenie, że firma ma problem w działaniach biznesowych czy procesach, takich jak kontrola jakości. Diagram Ishikawy pozwala organizować informacje i dostrzegać zależności, które w innym przypadku mogłyby zostać przeoczone.

Kolejnym atutem wykresu Ishikawy jest jego uniwersalność. Może być stosowany w różnych branżach i kontekstach, od przemysłu i produkcji, przez zarządzanie projektami, aż po usługi i edukację. Jego struktura umożliwia adaptację do analizy szerokiego zakresu problemów, zarówno prostych, jak i bardziej złożonych.

Używając diagramu rybiej ości można też poprawić współpracę zespołową, ponieważ zarówno tworzenie, jak i analiza diagramu wymagają zaangażowania osób o różnych kompetencjach i perspektywach, co sprzyja integracji wiedzy i kreatywnemu podejściu do analizy. Jednocześnie zachęca do dyskusji i wspólnego poszukiwania rozwiązań.

Innym atutem stosowania diagramu Ishikawy jest jego prostota. Nie wymaga on specjalistycznych umiejętności ani zaawansowanego oprogramowania, więc może być stosowany w organizacjach o ograniczonych zasobach, w projektowaniu produktu, żeby przeprowadzić analizę kolejnych przyczyn problemu czy jako wsparcie teoretyczne w koncepcji lean manufacturing – jego zastosowania ogranicza tylko wyobraźnia stosujących.

Z pomocą wykresu rybiej ości można tez systematyczne analizować problemy – może on być punktem wyjścia w identyfikacji wszystkich potencjalnych przyczyn. Minimalizuje to ryzyko pominięcia istotnych czynników w momencie pełnego zidentyfikowania zjawiska, co sprawia, że jest on jednym z najlepszych narzędzi jakościowych w zarządzaniu jakością i procesami organizacyjnymi.