Weksle – czym są?

Weksle to jedne z najstarszych instrumentów finansowych. Czym się wyróżniają i dlaczego stanowią niezawodne narzędzie kredytowania oraz zabezpieczania transakcji?

Z tego artykułu dowiesz się m.in.:

• Czym są weksle i jaka jest ich historia?
• Jakie są elementy weksli?
• Jakie są rodzaje weksli?
• Kim są dłużnicy i wierzyciele wekslowi?
• Jakie są klauzule wekslowe?
• Jak przebiega emisja weksli?
• Jak dochodzi się roszczeń z weksli?
• Jaka jest rola weksli?

Weksle – definicja i historia

Weksel to papier wartościowy, który jest rodzajem pisemnego zobowiązania do zapłaty określonej sumy pieniędzy. Działa jak obietnica płatności, którą jedna strona (wystawca) składa drugiej stronie (remitentowi). Weksle mogą być trasowane, gdzie płatnik jest inną osobą niż wystawca, albo własne, gdzie wystawca sam jest płatnikiem^{[1] [2]}.

Weksle to pisemne zobowiązania, na podstawie których jedna strona musi bezwarunkowo zapłacić określoną sumę pieniężną drugiej stronie lub na jej zlecenie, w określonym terminie i miejscu.

Definicja weksli

Weksle przeważnie stosuje się w celu zabezpieczenia płatności w transakcjach handlowych, a także jako narzędzie kredytowe. Mają ściśle określoną formę prawną i muszą zawierać niektóre kluczowe elementy, takie jak nazwa „weksel”, bezwarunkowe zobowiązanie do zapłaty, określoną sumę pieniężną, nazwisko osoby, na rzecz której płatność ma być dokonana, datę i miejsce wystawienia oraz termin płatności^{[3] [4]}.

Weksle w Polsce reguluje ustawie z dnia 28 kwietnia 1936 roku, znanej jako Prawo wekslowe^[5]. Jest to podstawowy akt prawny, który określa zasady wystawiania, obrotu i dochodzenia roszczeń z weksli. Weksel to papier wartościowy będący zobowiązaniem zapłaty przez wystawcę lub wskazaną przez niego osobę określonej sumy pieniędzy w określonym miejscu i czasie.

Historia weksli sięga XII wieku, kiedy to w północnych Włoszech zaczęli działać kupcy specjalizujący się w handlu walutami. Teren Włoch był wtedy podzielony na wiele małych państewek z własnymi walutami, co wymuszało na kupcach częstą wymianę pieniędzy podczas podróży. Kupcy przechowywali fundusze u bankierów, otrzymując w zamian dokumenty, które mogli przedstawić w innym mieście, aby odzyskać pieniądze w lokalnej walucie – tak powstały pierwsze weksle^{[6] [7]}.

Weksel, jako dokument kredytowy, były początkowo prostymi kwitami depozytowymi, które później przekształciły się w bardziej złożone formy, takie jak trata – rodzaj weksla trasowanego. Trata była listem wystawionym przez bankiera do innego bankiera, który upoważniał odbiorcę do wypłaty określonej sumy w lokalnej walucie. W ten sposób powstał system kredytowy, który pozwalał handlować bez konieczności przewożenia dużych ilości gotówki^[8].

Na terenie Polski pierwsze regulacje dotyczące weksli pojawiły się dopiero w XVIII wieku – najpierw Gdańsk i Elbląg uchwaliły własne ustawy wekslowe, odpowiednio w 1701 i 1758 roku, a pierwszą ogólnokrajową regulacją było „Ustanowienie prawa wekslowego” z 1775 roku, które obejmowało nie tylko szlachtę, ale też innych uczestników obrotu gospodarczego^[9]. W XIX wieku weksle stały się powszechnie używanym instrumentem kredytowym w Polsce, a ich regulacje zostały dostosowane do międzynarodowych standardów w latach 30. XX wieku, w odpowiedzi na wielki kryzys finansowy – w 1936 roku uchwalono obowiązujące do dziś Prawo wekslowe^{[10] [11]}.

Elementy weksli

Weksel to dokument, który musi spełniać określone wymagania formalne, aby być ważnym^[12]. Przede wszystkim nazwa „weksel” musi być zawarta w samym tekście dokumentu i w języku, w jakim dokument jest wystawiony. Dokument musi też zawierać bezwarunkowe polecenie lub obietnicę zapłacenia wskazanej sumy pieniędzy. To zobowiązanie nie może być uzależnione od żadnych warunków.

W wekslu trasowanym musi być z nazwiska wymieniona osoba, która ma dokonać zapłaty (nazywa się ją trasatą). W przypadku weksla własnego płatnikiem jest wystawca weksla. Oprócz tego weksel musi zawierać informację o terminie, w którym ma nastąpić zapłata – może to być konkretny dzień, termin z datą widniejącą na wekslu, okres liczony od daty wystawienia czy też okres liczony od okazania weksla.

Weksel musi zawierać wskazanie miejsca, w którym ma zostać dokonana zapłata. Może to być konkretna lokalizacja, np. adres, bank lub inne miejsce. Musi też wskazywać beneficjenta, czyli osobę, która ma otrzymać zapłatę – może to być remitent lub osoba wskazana przez remitenta.

Weksel musi zawierać datę oraz miejsce, gdzie został wystawiony. Te informacje pomagają w ustaleniu terminu płatności oraz w kontekście prawnym i historycznym. Musi być też podpisany przez osobę, która go wystawiła. Podpis potwierdza zobowiązanie wystawcy do spełnienia warunków określonych w wekslu.

Rodzaje weksli

Główne rodzaje weksli to^{[13] [14] [15] [16]}:

Weksel własny

Weksel własny to dokument, w którym wystawca zobowiązuje się do zapłaty określonej sumy pieniędzy bezwarunkowo na rzecz wskazanej osoby lub na jej zlecenie. Wystawca weksla własnego jest jednocześnie dłużnikiem – przykładem może być sytuacja, w której osoba A wystawia weksel własny, w którym zobowiązuje się zapłacić osobie B kwotę 1000 złotych w określonym terminie.

Weksel trasowany

Weksel trasowany (inaczej trata) to dokument, w którym wystawca (trasant) poleca innej osobie (trasatowi) zapłatę określonej sumy pieniędzy osobie trzeciej (remitentowi). Trasat staje się dłużnikiem, jeśli zaakceptuje weksel przez podpisanie go. Przykładem zastosowania jest momenty, w którym osoba A wystawia weksel trasowany, w którym poleca osobie C (trasatowi) zapłacić osobie B (remitentowi) kwotę 1000 złotych.

Weksel in blanco

Weksel in blanco to niekompletny weksel, który nie zawiera wszystkich niezbędnych elementów w momencie wystawienia, takich jak suma wekslowa. Jest uzupełniany w późniejszym czasie zgodnie z ustaleniami między stronami. Przykładem zastosowania jest sytuacja, w której osoba A wystawia weksel in blanco na rzecz osoby B, który zostanie uzupełniony o brakujące elementy w przyszłości zgodnie z zawartą umową.

Weksel za okazaniem

Weksel za okazaniem jest płatny w momencie jego okazania. Termin płatności nie jest określony datą, a jedynie momentem przedstawienia weksla do zapłaty. Przykładem zastosowania jest sytuacja, w której osoba A wystawia weksel za okazaniem na rzecz osoby B, która może żądać zapłaty w dowolnym momencie, przedstawiając weksel do zapłaty.

Weksel indosowany

Weksel indosowany to weksel, którego prawa mogą być przenoszone na inne osoby przez indos (pisemne przeniesienie praw na odwrocie weksla lub na dołączonym arkuszu). Przykładem jest sytuacja, w której osoba A wystawia weksel na zlecenie osoby B, która następnie indosuje weksel na osobę C, przekazując jej wszystkie prawa wynikające z weksla.

Weksel domicylowany

Weksel domicylowany określa miejsce płatności różniące się od miejsca zamieszkania trasata lub wystawcy, co przydaje się np. w międzynarodowych transakcjach handlowych. Przykładem może być sytuacja, w której osoba A wystawia weksel domicylowany, w którym zobowiązuje się zapłacić osobie B określoną sumę pieniędzy w banku X w innym mieście.

Dłużnicy i wierzyciele wekslowi

Weksle, jako papiery wartościowe, tworzą zobowiązania między różnymi stronami. Wspomniane strony to:

Dłużnicy wekslowi

Do dłużników wekslowych^[17] zalicza się m.in.:

• Trasat to osoba, która ma obowiązek zapłacić kwotę wymienioną w wekslu trasowanym. Jest to osoba, do której wystawca weksla kieruje swoje polecenie zapłaty.
• Wystawca weksla to osoba, która wystawia weksel i zobowiązuje się do jego zapłaty. W przypadku weksla trasowanego wystawca nakazuje trasatowi dokonanie płatności, podczas gdy w wekslu własnym sam zobowiązuje się do zapłaty.
• Poręczyciel (awalista) to osoba trzecia, która poręcza za zapłatę weksla swoim podpisem na dokumencie. Zobowiązuje się do uregulowania długu, jeśli główny dłużnik nie wywiąże się ze zobowiązania.
• Indosant (inaczej żyrant) to osoba przenosząca prawa z weksla poprzez indos. Indosant może odpowiadać za zapłatę weksla, jeśli osoba, na którą weksel został przepisany, nie otrzyma zapłaty.
• Akceptanta przez wyręczenie (też adresata w potrzebie) wskazują wystawcy, żyranci lub poręczyciele, żeby przyjął lub zapłacił weksel w potrzebie, co jest formą dodatkowego zabezpieczenia.
• Regresat (zwrotny dłużnik wekslowy) to osoba odpowiadająca z weksla w drodze regresu. Może to być trasat, który odmówił zapłaty lub wcześniejszy indosant, od którego obecny posiadacz weksla może dochodzić roszczeń.

Wierzyciele wekslowi

Do wierzycieli wekslowych^[18] zalicza się m.in.:

• Remitent to osoba, która ma otrzymać zapłatę. Jest to pierwotny odbiorca weksla i pierwszy wierzyciel wekslowy.
• Indosatariusz (żyrantariusz) to posiadacz weksla, który nabył go drogą indosu, czym przejął prawa do weksla od indosanta i stał się wierzycielem.
• Wyręczyciel to osoba, która płaci za dłużnika wekslowego, a która staje się później jego wierzycielem. Może dochodzić roszczeń od pierwotnego dłużnika.
• Regredient może żądać zapłaty sumy wekslowej w drodze regresu. Może być posiadaczem weksla, który dochodzi swoich praw wobec wcześniejszych dłużników wekslowych.

Klauzule wekslowe

Klauzule wekslowe^{[19] [20] [21] [22]} to dodatkowe zapisy w wekslu, które mogą modyfikować lub rozszerzać jego funkcje i zobowiązania:

• Klauzula „nie na zlecenie” ogranicza przenoszenie praw z weksla poprzez indos. W jej przypadku weksel nie może być przekazany innym osobom poprzez indosowanie, co ogranicza jego obiegowość, a prawa z weksla mogą być przenoszone tylko poprzez cesję.
• Klauzula „bez protestu” lub „bez kosztów” zawiera informację, że nie jest wymagane sporządzanie protestu wekslowego w przypadku odmowy zapłaty lub akceptu. Chroni to wystawcę przed dodatkowymi kosztami związanymi z formalnym protestem, a jednocześnie przyspiesza procedury windykacyjne.
• Klauzula „tylko do wiadomości” to zapis informacyjny, który nie wpływa na prawa i obowiązki wynikające z weksla. Może być stosowany do podania dodatkowych informacji, takich jak numer umowy, której weksel dotyczy.
• Klauzula „bez obliga” lub „wolny od obowiązku” jest stosowana przez indosantów, którzy chcą wyłączyć swoją odpowiedzialność za zapłatę weksla. W takim wypadku indosant nie będzie ponosił odpowiedzialności, jeśli trasat odmówi zapłaty weksla.
• Klauzula „tylko za okazaniem” oznacza, że weksel ma być płatny w momencie jego okazania. Umożliwia to elastyczne zarządzanie terminem płatności.
• Klauzula „domicylu” określa miejsce, w którym weksel ma być płatny, które może być inne niż siedziba trasata. Jest to szczególnie użyteczne w transakcjach międzynarodowych.

Emisja weksli

Emisja weksli^{[23] [24] [25]} polega na wystawieniu i wprowadzeniu do obiegu dokumentu, który zobowiązuje wystawcę lub inną osobę (trasata) do zapłaty określonej sumy pieniężnej w oznaczonym terminie i miejscu. W Polsce zasady tejże określa ustawa z dnia 28 kwietnia 1936 roku – Prawo wekslowe. Proces rozpoczyna się od sporządzenia weksla przez wystawcę, który zawiera wszystkie wymagane prawem elementy – nazwę „weksel”, bezwarunkowe zobowiązanie do zapłaty, kwotę, nazwisko osoby mającej zapłacić, termin i miejsce płatności, datę i miejsce wystawienia oraz podpis wystawcy.

Weksel może być wystawiony na zlecenie konkretnej osoby (remitenta) lub in blanco, w którym niektóre elementy uzupełnia się później zgodnie z umową między stronami. Po wystawieniu weksla można go przekazać remitentowi, który może go dalej indosować (czyli przekazywać prawa z weksla na inne osoby) lub wykorzystać jako zabezpieczenie zobowiązań finansowych.

Dochodzenie roszczeń z weksli

Dochodzenie roszczeń z weksli^{[26] [27]} polega na wykorzystaniu weksla jako podstawy do żądania zapłaty należnej sumy pieniężnej od dłużnika wekslowego. Gdy posiadacz weksla stwierdzi, że dłużnik nie wywiązał się ze zobowiązania płatniczego w określonym terminie, może skierować swoje roszczenia bezpośrednio do sądu.

Pierwszym krokiem jest przedstawienie weksla do zapłaty w oznaczonym terminie i miejscu. Jeśli dłużnik odmówi zapłaty, wierzyciel ma prawo sporządzić protest wekslowy^[28], co jest formalnym aktem stwierdzającym odmowę zapłaty. Protest musi być sporządzony przez notariusza i zawierać szczegółowe informacje o wekslu oraz przyczynach odmowy płatności.

Po sporządzeniu protestu posiadacz weksla może złożyć pozew do sądu o wydanie nakazu zapłaty. Postępowanie nakazowe, stosowane w przypadku dochodzenia roszczeń z weksla, jest uproszczonym trybem postępowania sądowego – w jego ramach sąd bada jedynie formalną stronę weksla, a nie jego podstawę faktyczną, co przyspiesza cały proces.

Na podstawie przedstawionego weksla i protestu sąd może wydać nakaz zapłaty, który jest tytułem egzekucyjnym, więc wierzyciel może natychmiast zająć majątek dłużnika przez komornika. Nakaz staje się prawomocny, jeśli dłużnik nie wniesie sprzeciwu w określonym terminie. W przypadku wniesienia sprzeciwu sprawa może być rozpatrywana w zwykłym trybie procesowym, w którym sąd bada merytoryczne argumenty obu stron.

Rola weksli

Weksle są wszechstronnymi instrumentami finansowymi, ale są stosowane głównie jako narzędzie kredytowe umożliwiające odroczenie płatności. Wystawiając weksel, sprzedawca może zaoferować nabywcy towarów lub usług możliwość zapłaty w późniejszym terminie, co poprawia płynność finansową obu stron transakcji.

Weksel może też służyć jako zabezpieczenie różnych zobowiązań finansowych, takich jak kredyty bankowe czy leasingi. Gdy dłużnik nie wywiązuje się z zobowiązań, wierzyciel może skorzystać z weksla jako podstawy do szybkiego dochodzenia swoich roszczeń.

Weksle stosuje się też jako narzędzie obiegowe. Prawa wynikające z weksla mogą być przenoszone na inne osoby poprzez indos, co pozwala obracać tymi papierami na rynku wtórnym. Dzięki temu mogą one służyć jako forma płatności między różnymi podmiotami.

Weksle mają też zastosowanie w operacjach refinansowych – posiadacze weksli mogą przedstawić je do dyskonta w bankach, co pozwala im uzyskać środki finansowe przed terminem płatności weksla. Bank dyskontuje weksel, czyli wypłaca jego wartość pomniejszoną o prowizję, co daje przedsiębiorstwom dostęp do szybkiego finansowania.

Weksel może także pełnić funkcję płatniczą – czasami wręcza się go zamiast gotówki w transakcjach handlowych. W takiej sytuacji działa on jako forma płatności za towary lub usługi, co ułatwia realizację transakcji bez potrzeby natychmiastowego transferu gotówki.