Czym są prawa autorskie? Poznaj definicję

Czy to, co tworzysz, jest naprawdę Twoje? A może wystarczy kliknąć „kopiuj–wklej”, żeby pozbawić Cię autorstwa? Zanim udostępnisz swój utwór w sieci lub wykorzystasz cudzy – sprawdź, czym są prawa autorskie.

Z tego artykułu dowiesz się:

• Czym są prawa autorskie?
• Czym są autorskie prawa majątkowe?
• Czym są autorskie prawa osobiste?
• Kto jest właścicielem praw autorskich?
• Jak długo trwają prawa autorskie?
• Co nie podlega ochronie prawem autorskim?
• Co grozi za naruszenie praw autorskich?

Najważniejsze informacje:

• Prawa autorskie to ochrona utworu od chwili jego ustalenia, bez potrzeby rejestracji.
• Autorskie prawa majątkowe pozwalają zarabiać na utworze i trwają 70 lat po śmierci twórcy.
• Autorskie prawa osobiste chronią autora jako twórcę i obowiązują bezterminowo.
• Twórca jest domyślnie właścicielem praw autorskich, chyba że przekaże je umową.
• Prawa majątkowe wygasają po określonym czasie, prawa osobiste – nigdy.
• Nie chroni się idei, pomysłów, dokumentów urzędowych i ogólnodostępnych aktów.
• Bez zgody autora nie wolno kopiować, publikować ani podpisywać cudzego utworu.

Czym są prawa autorskie?

Prawa autorskie obejmują zarówno możliwość decydowania o sposobie korzystania z utworu, jak i ochronę jego autorstwa. Regulacje te zawarte są w ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych i mają zastosowanie do wszelkich form wyrażenia – od tekstu i muzyki, po programy komputerowe czy utwory audiowizualne.

Prawa autorskie to zbiór uprawnień przysługujących twórcy w związku z powstaniem utworu o indywidualnym charakterze.

Definicja praw autorskich

Co istotne, utwór nie musi być nigdzie zarejestrowany – wystarczy, że stanowi przejaw działalności twórczej i został ustalony w jakiejkolwiek postaci. To oznacza, że ochrona przysługuje od momentu chwili przyjęcia utworu, niezależnie od daty pierwszego rozpowszechnienia czy publicznego udostępnienia.

Czym są autorskie prawa majątkowe?

Autorskie prawa majątkowe to uprawnienia, które dają twórcy wyłączne prawo do korzystania z utworu i pobierania wynagrodzenia za jego wykorzystanie, np. poprzez sprzedaż, licencjonowanie, publikację czy nadawanie. Zasadniczo oznacza to, że nikt nie może legalnie zarabiać na danym utworze bez zgody jego autora lub właściciela praw.

Autorskie prawa majątkowe przysługują twórcy od momentu powstania dzieła i mogą zostać przeniesione (np. w umowie o dzieło lub licencji) na inną osobę fizyczną lub firmę. To właśnie te prawa decydują o komercyjnej wartości utworu – bez nich nie można np. wydać książki, opublikować utworu muzycznego ani stworzyć scenariusza filmowego na podstawie cudzego tekstu. Majątkowe prawa autorskie są ograniczone w czasie – gasną po 70 latach od śmierci twórcy, a po ich wygaśnięciu utwór przechodzi do domeny publicznej. Od tego momentu może być wykorzystywany bez konieczności uzyskania zgody spadkobierców czy właściciela praw.

Czym są autorskie prawa osobiste?

Autorskie prawa osobiste to prawa niemajątkowe, które chronią twórcę jako autora konkretnego dzieła – niezależnie od tego, kto posiada prawa majątkowe. Są niepodlegające zrzeczeniu, nieprzenoszalne i obowiązują bezterminowo, nawet po śmierci twórcy. To dzięki nim autor ma prawo do oznaczenia utworu swoim nazwiskiem, pseudonimem lub pozostania anonimowym. Może też sprzeciwić się zniekształceniom, skrótom lub zmianom w treści dzieła, jeśli naruszają one integralność utworu lub godzą w jego reputację.

Do praw osobistych należy również decydowanie o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności oraz czuwanie nad jego rzetelnym wykorzystaniem. Dla przykładu: autor utworu słownego, który stworzył scenariusz, ma prawo zaprotestować, jeśli jego tekst zostanie zmanipulowany w filmowej adaptacji – nawet jeśli prawa majątkowe należą już do producenta.

Kto jest właścicielem praw autorskich?

Zasadą jest, że właścicielem praw autorskich jest zawsze twórca utworu – czyli osoba, która stworzyła dzieło o indywidualnym charakterze. Może to być autor utworu słownego, kompozytor utworu muzycznego, autor dialogów czy też twórca utworu słowno-muzycznego lub audiowizualnego. Jednak autorskie prawa majątkowe mogą zostać przeniesione na inną osobę – np. firmę, wydawcę lub producenta – w drodze umowy. Wtedy nowy nabywca staje się właścicielem praw autorskich majątkowych, choć autorskie prawa osobiste nadal pozostają przy twórcy. Po śmierci autora prawa majątkowe przechodzą na jego spadkobierców, którzy mogą nimi dalej zarządzać, np. udzielać licencji, decydować o publikacji czy dochodzić roszczeń w przypadku naruszeń.

Jak długo trwają prawa autorskie?

Czas trwania ochrony zależy od rodzaju prawa. Autorskie prawa majątkowe są ograniczone – gasną po 70 latach od śmierci twórcy, a w przypadku dzieła współautorskiego – po śmierci ostatniego ze współtwórców. Od tego momentu utwór trafia do domeny publicznej i może być wykorzystywany bez konieczności uzyskiwania zgody czy wypłacania wynagrodzenia. Kluczowa może być też data pierwszego rozpowszechnienia, szczególnie jeśli autor jest nieznany lub utwór powstał anonimowo – wtedy liczy się 70 lat od rozpowszechnienia utworu lub jego udostępnienia publiczności. Natomiast autorskie prawa osobiste nie wygasają nigdy – są niezbywalne, niepodlegające zrzeczeniu i trwają bezterminowo, również po śmierci twórcy. Ich przestrzegania mogą dochodzić np. spadkobiercy, fundacje lub organizacje zbiorowego zarządzania.

Co nie podlega ochronie prawem autorskim?

Nie każda twórcza aktywność podlega ochronie. Przedmiotem prawa autorskiego nie są m.in. koncepcje matematyczne, odkrycia, procedury, idee czy metody działania – nawet jeśli mają wartość intelektualną. Ustawa wyklucza również urzędowe dokumenty, akty normatywne, opublikowane opisy patentowe, urzędowe projekty oraz proste informacje prasowe. Takie treści mogą być wykorzystywane swobodnie – bez pytania o zgodę i bez naruszania przepisów. Ochrona nie obejmuje także wyniku inspiracji cudzym utworem, o ile nie dochodzi do kopiowania konkretnego sposobu wyrażenia. Jeśli więc tworzysz na podstawie motywu, stylu czy idei – Twój utwór będzie traktowany jako niezależny, o ile ma indywidualny charakter. Warto też pamiętać, że fragmenty większych utworów można wykorzystywać w ramach tzw. dozwolonego cytatu – pod warunkiem rzetelnego wykorzystania i wskazania źródła.

Co grozi za naruszenie praw autorskich?

Bezprawne wykorzystanie cudzego utworu, np. jego publikacja, kopiowanie, przerabianie czy podpisanie własnym nazwiskiem – to naruszenie prawa autorskiego. Jeśli prawa zostały naruszone, twórca lub właściciel praw majątkowych może dochodzić swoich roszczeń na drodze cywilnej, a w niektórych przypadkach także karnej. Za świadome naruszenie przepisów grozi pozbawienie wolności do lat 3. Dotyczy to m.in. rozpowszechniania cudzego utworu bez zgody autora, publikacji bez podania źródła lub podpisywania się pod nieswoim dziełem. W praktyce wiele spraw trafia do organizacji zbiorowego zarządzania prawami autorskimi, które kontrolują, czy dany utwór – np. utwór muzyczny – jest legalnie wykorzystywany, np. w radiu, restauracji, reklamie czy Internecie. Nawet rozpowszechnione drobne utwory, takie jak fragment scenariusza, cytat z książki czy kilka taktów melodii, mogą być podstawą roszczeń, jeśli zostały użyte bez zgody autora i poza granicami dozwolonego użytku.